Zeszyt naukowy - całość - Wydział ZarzÄ dzania i Ekonomiki Usług

510Adam Saganeksperymentalny umoŜliwia porównanie przeciętnego efektu w grupie eksperymentalnejpoddanej manipulacji (stan faktyczny) z grupą kontrolną (pozostawionąw stanie kontrfaktycznym – bez manipulacji bodźcem). Stąd ocena przyczynowościw ujęciu kontrfaktycznym polega na warunkowaniu hipotetycznymzwiązanym z odpowiedzią na pytanie o efekt (skutek), jeŜeli badani, którzy bylipoddani oddziaływaniu za pomocą A (przyczyną), nie zostaliby nim poddani,a badani, którzy nie podlegali oddziaływaniu, zostaliby poddani oddziaływaniuza pomocą A. Efekt przyczynowy polega na ocenie wpływu zarówno A jaki ~A. Podejście kontrfaktyczne w ocenie zaleŜności przyczynowych w eksperymentalnychpodejściach jest związane z określeniem róŜnicy między indywidualnymireakcjami badanego (Y) pozostającego w dwóch stanach – rzeczywistym(D 1 ) i kontrfaktycznym (D 0 ). Efekt przyczynowy stanowi róŜnicę❑ i = Y i0 - Y i1.W badaniach typu eksperymentalnego kaŜda jednostka w grupie kontrolneji eksperymentalnej ma przypisany obserwowalny stan/efekt faktyczny i nieobserwowalnykontrfaktyczny. W rzeczywistości nie moŜna na poziomie indywidualnymobserwować stanów kontrfaktycznych (jest to tzw. individual treatmenteffect – ITE). MoŜna natomiast, dzięki randomizowanemu planowi eksperymentalnemulub odpowiedniemu planowi quasi-eksperymentalnemu, obserwowaćstany kontrfaktyczne na poziomie zagregowanym jako średni efektmiędzygrupowy (average treatment effect – ATE) lub średni efekt międzygrupowyw heterogenicznej populacji (local average treatment effect – LATE) 13 .Stąd – jak podkreśla szkoła prakseologiczna – kaŜda reguła czy prawo naukowedotyczące ludzkiego działania odnosi się nie tyle do historycznych lubempirycznych uogólnień czy formalnych aksjomatycznych konstrukcji myślowych(np. koncepcji racjonalnego homo oeconomicus), ile do porównywaniaobserwowalnych stanów rzeczywistych i nieobserwowalnych, hipotetycznychstanów kontrfaktycznych w celowych działaniach konsumentów. Jest to podejściepoprawne zarówno z ekonomicznego (uwzględnia bowiem kategorię utraconychmoŜliwości), jak i naukowego punktu widzenia (spełnia waŜną zasadęwyjaśnienia przyczynowego). Z tego punktu widzenia, zdaniem przedstawicieliszkoły prakseologicznej, wynika moŜliwość budowania naukowych zdań syntetycznycha priori, tworzonych jednocześnie na podstawie poprawnie uzyskanychobserwacji empirycznych.13 J. Antonakis, S. Bendahan, P. Jacquart, R. Lalive, On making causal claims: A review andrecommendations, „The Leadership Quarterly” 2010, No. 21, s. 1086–1120.