PHAI TRAI DUNG SAI - MICHAEL SANDEL

ta nên hành động theo những nguyên tắc mà chúng ta có thể phổ quát hóa mà
không bị mâu thuẫn. Để xem ý của Kant là gì, hãy xem xét một vấn đề đạo
đức cụ thể: Có bao giờ đúng khi hứa một điều bạn biết sẽ không thể giữ lời?
Giả sử tôi vô cùng cần và vì thế hỏi bạn vay tiền. Tôi hoàn toàn biết rõ mình
sẽ không thể trả nợ sớm. Về mặt đạo đức liệu có thể chấp nhận để được vay,
tôi hứa “cuội” sẽ trả tiền ngay; một lời hứa tôi biết tôi không thể giữ? Liệu
lời hứa cuội có nhất quán với mệnh lệnh tuyệt đối không? Kant nói không;
tuyệt đối không. Cách có thể thấy lời hứa cuội mâu thuẫn với mệnh lệnh
tuyệt đối là cố gắng phổ quát châm ngôn mà tôi định hành động theo.
Châm ngôn trong trường hợp này là gì? Một điều gì đó đại khái thế này:
“Mỗi khi có ai đó cần tiền, anh ta sẽ xin vay một khoản và hứa sẽ sớm trả nợ,
mặc dù biết mình không thể làm điều đó”. Nếu bạn cố gắng phổ quát và
đồng thời thực hiện theo châm ngôn này, Kant nói, bạn sẽ khám phá ra mâu
thuẫn. Nếu mọi người hứa cuội khi cần tiền, không ai có thể tin tưởng lời
hứa. Thực tế, sẽ không còn cái gọi là lời hứa, phổ quát việc hứa cuội sẽ phá
hủy quy tắc giữ lời hứa. Nhưng sau đó bạn sẽ không bao giờ có thể vay được
tiền bằng cách hứa hẹn. Điều này khiến hứa cuội sai trái về mặt đạo đức và
không phải là mệnh lệnh tuyệt đối.
Một số người thấy phiên bản mệnh lệnh tuyệt đối này của Kant không thuyết
phục. Cách thức phổ quát này có nét tương đồng cách người lớn hỏi trẻ em
không xếp hàng hay nói tranh lượt “Sẽ ra sao nếu ai cũng làm thế?”. Nếu
mọi người nói dối thì sau đó không ai có thể tin ai, và tất cả chúng ta cùng
đau khổ. Nếu đó là điều Kant nói, ông đã đưa ra một lập luận duy hậu quả -
loại bỏ tất cả lời hứa cuội không phải vì nguyên tắc, mà vì tác động xấu của
nó.
Không chỉ có nhà tư tưởng John Stuart Mill chỉ trích Kant. Nhưng Mill hiểu
sai ý Kant. Đối với Kant, việc xem thử liệu tôi có thể phổ cập châm ngôn
hành động của tôi và tiếp tục hành động theo châm ngôn đó hay không
không phải là cách suy đoán về hậu quả có thể xảy ra. Đó là cách thử nghiệm
để xem liệu châm ngôn của tôi có phù hợp với mệnh lệnh tuyệt đối không.
Một lời hứa cuội sai trái về mặt đạo đức không phải vì nó sẽ làm suy yếu
niềm tin (mặc dù rất có thể nó gây ra hậu quả đó). Nó sai bởi vì tôi đặt nhu
cầu và ham muốn (tiền trong trường hợp này) của tôi lên trên nhu cầu và
ham muốn của những người khác. Thử nghiệm phổ quát đưa đến một phát
biểu đạo đức có tác động mạnh: đó là cách để kiểm tra xem hành động tôi
định thực hiện có đặt sở thích và hoàn cảnh đặc biệt của tôi lên trước của
những người khác không.