PHAI TRAI DUNG SAI - MICHAEL SANDEL

Quy tắc đạo đức bao gồm mệnh lệnh tuyệt đối, một nguyên tắc đòi hỏi chúng
ta phải tôn trọng con người - có mục đích tự thân. Chỉ khi hành động theo
mệnh lệnh tuyệt đối, tôi mới hành động tự do. Bất cứ khi nào hành động theo
mệnh lệnh giả thuyết, tôi hành động vì lợi ích của mục tiêu bên ngoài áp đặt.
Nhưng trong trường hợp đó, tôi không thực sự tự do, ý chí của tôi không
phải do chính bản thân tôi mà do yếu tố bên ngoài xác lập, do nhu cầu hay
bởi những mong muốn, ước vọng nhất thời của tôi.
Tôi có thể thoát khỏi sự chi phối của tự nhiên và hoàn cảnh nhờ hành động
tự chủ - theo quy tắc tôi tự đặt ra cho chính mình. Quy tắc đó phải là vô điều
kiện bất kể ước vọng và mong muốn cụ thể của tôi. Vì thế, đã có sự kết nối
giữa khái niệm khe khắt về tự do và đạo đức của Kant.
Hành động tự do (tự chủ), và hành động có đạo đức (theo mệnh lệnh tuyệt
đối) là một và giống nhau. Cách suy nghĩ về đạo đức và tự do này khiến
Kant phê phán mạnh mẽ chủ nghĩa vị lợi.
Nỗ lực đặt nền tảng đạo đức trên một số mối quan tâm hoặc mong muốn cụ
thể (chẳng hạn như hạnh phúc hoặc ích lợi) thất bại hoàn toàn. “Những gì họ
khám phá ra không phải là nghĩa vụ, mà chỉ là sự cần thiết phải hành động vì
một số lợi ích”. Nhưng bất kỳ nguyên tắc nào dựa trên lợi ích “chắc chắn
mang tính có điều kiện và không thể trở thành quy tắc đạo đức”.
Câu hỏi cho Kant
Triết lý đạo đức của Kant có tác động mạnh mẽ và sâu rộng, tuy nhiên lại có
vẻ khó hiểu, đặc biệt là lúc ban đầu. Nếu đã tìm hiểu đến đây, bạn có thể nảy
sinh một vài thắc mắc. Dưới đây là bốn câu hỏi đặc biệt quan trọng.
■ CÂU HỎI 1: Mệnh lệnh tuyệt đối bảo chúng ta đối xử với tất cả mọi người
với sự tôn trọng, như một mục đích tự thân. Điều này có giống Quy tắc vàng
(“Hãy làm cho người khác như ta muốn họ làm cho mình”) của Cơ đốc giáo
không?
ĐÁP: Quy tắc vàng tùy thuộc vào cách mọi người muốn được đối xử như thế
nào. Mệnh lệnh tuyệt đối đòi hỏi chúng ta tách khỏi những sự ngẫu nhiên đó
và tôn trọng con người là sinh vật có lý trí, bất kể họ muốn gì trong một tình
huống cụ thể.
Giả sử bạn biết anh trai mình chết vì tai nạn xe hơi. Người mẹ già yếu đang
nằm trong viện điều dưỡng của bạn hỏi thăm người anh trai. Bạn bị giằng xé
giữa việc nói cho mẹ sự thật và quan ngại tình trạng sức khỏe của bà. Bạn