Rexhep Qosja PANTEONI I RRALLUAR - Syri 3

kërkohet motivi, që e përmban vetë vepra, i cili e ka nxitur
Ismail Kadarenë të trajtojë një problematikë të tillë mjaft
të shfrytëzuar, por kurrë të shterur si duhet në gjithë peshën
dhe rëndësinë e saj.
Shkrimtar që shquhet me një shkallë të gjerë interesimesh
dhe frymëzimesh, që e ndjen veten mirë dhe të sigurtë si
gjatë trajtimit të problematikës bashkëkohore ashtu edhe
gjatë trajtimit të problematikës historike, Ismail Kadare
kësaj radhe e ka shfrytëzuar historinë si një mundësi kreative
që të nxjerrë prej saj një përvojë të caktuar, e cila do të
jetë bashkëkohore, do të thotë e ka shfrytëzuar historinë
si mundësi që përmes saj të flasë për problemet e kohës
sonë. Edhe kësaj here, po thuaj, si edhe në romanin Gjenerali
i ushtrisë së vdekur, ai e ka shikuar historinë si një mësuese
të jetës, ashtu çfare e kanë shikuar gjithmonë ata që
kanë mësuar prej saj dhe që, më në fund, u kanë sugjeruar
të tjerëve që të mësojnë prej saj. Për ta kuptuar krejt Kështjellën
e tij është e nevojshme, pra, të kihet mirëkuptim për
përvojën historike dhe për përsëritjen e kësaj përvoje me
përmbajtje të ngjashme, por, natyrisht, nëpër forma të
ndryshme. Për ta kapur domethënjen e këtij romani, gjithashtu,
është e nevojshme të ketë lexuesi ca njohuri mbi
historinë e botës së sotme e sidomos mbi historinë e rrugës
socialiste të Shqipërisë. Duke u nisur prej kësaj përvoje,
kritiku dhe lexuesi mund të gjenden, ndërkaq, edhe para
një rreziku tjetër: që njohuritë e veta historike t'ia veshin
kësaj vepre, duke i atribuar ashtu atë domethënje që autori,
ndoshta, nuk e ka pasur asnjëherë ndërmend. Ky gjithsesi
është një rrezik më i vogël se sa trajtimi i Kështjellës si një
roman i thjeshtë historik për shkak se lexuesi si element
plotësues, struktural i veprës, ka të drejtë ta plotësojë atë
me ato asociacione historike, politike, sociale, shoqërore,
etike, antropologjike, filosofike e të tjera që ajo ia zgjon
atij. Veprat e rëndësishme, që vijnë duke e shtuar numrin e
lexuesve gjithnjë e më tepër, janë kuptimisht dhe artistikisht
të pashtershme pikërisht në saje të plotësimeve që ua
bën çdo lexues i ri në çdo ambient të ri dhe në çdo kohë të
re.
154