Rexhep Qosja PANTEONI I RRALLUAR - Syri 3

një njeri pasiv, por një njeri aktiv, të pajisur me ndjenjat
e butësisë, të mirësisë, mëshirës, simpatisë dhe të solidarësisë
njerëzore. Ai e ka dëshiruar një njeri që e di përse vepron,
që do të jetë i liruar prej pasioneve të errëta dhe të pakontrolluara,
të cilat i sjellin fatkeqësi të mëdha si individit
ashtu dhe shoqërisë. Ai është përpjekur për edukimin e një
njeriu emotiv, i cili do të udhëhiqej prej arësyes së shëndoshë
dhe këtë njeri e ka dëshiruar jo vetëm për momentin e vet,
por edhe për ardhmërinë. Naim Frashëri e ka pregatitur
një kulturë racionale të shqiptarëve, megjithëse ka qenë
shkrimtar romantik. Si në pikëpamje të aspektit prej të
cilit e ka shpjeguar jetën, natyrën dhe shoqërinë, ashtu
edhe në pikëpamje të moralit të predikuar, ai shpeshherë
nuk ja ka qëlluar, por ato janë gabime sa të idealizmit të
filosofisë pozitiviste të shekullit XIX, aqë edhe të tijat,
që kanë qenë të kushtëzuara edhe prej zhvillimit të përgjithshëm
të kulturës sonë. Gabimi, në fund, është përcjellës
i përhershëm i progresit njerëzor.
Përse Naim Frashëri i ka vënë një theks aqë të fortë
edukimit moral të njeriut?
Ai e ka njohur mirë popullin e vet dhe e ka ditur se,
përpos së keqes më të madhe — robërisë, ai duron edhe
shumë të këqia të tjera, që shqiptarët i shkaktonin shoqishoqit.
Ligjëratat e tij morale në shumë raste janë të drejtuara
kundër këtyre të këqiave dhe ne sot mund të jemi të bindur
se ato nuk kanë qenë të kota. Shkrimet e tij jo vetëm se
janë lexuar, por, të shumtën e herave, janc ditur dhe përmendësh
prej lexuesve. Madje edhe individët e devotshëm i kanë
mbajtur nën kokë këto shkrime krahas Kur'anit dhe Ungjillit
dhe janë luhatur a t'u besojnë më shumë librave të
shenjtë apo librave të Naim Frashërit. Jo një numër i vogël
shqiptarësh kanë mësuar shkrim-këndimin vetëm që të
mbërrijnë të lexojnë veprat e tij. Disa prej tye, qoftë prej
atdheut, qoftë prej kolonive shqiptare në botën e huaj
(Bukuresht, Sofje, Kairo) kanë shkuar në Stamboll për të
parë Mesinë e tyre, Naim Frashërin, prej të cilit, si thuhet
në shënimet që ka lënë ndonjëri prej tyre, janë kthyer të
rilindur shpirtërisht dhe moralisht.
247