Rexhep Qosja PANTEONI I RRALLUAR - Syri 3

teristikat etnike të një populli, në këtë mes të ne shqiptarëve,
janë një entitet i brendshëm dhe i përhershëm. Tensioni
moral dhe fizik — është vështirë të mësohet se ç'nënkupton
autori me frazën tension fizik — del diçka stabile,
konstante, e pandryshueshme e kur pohon se është edhe
e brendshme, del edhe mistike. Një pohim të tillë, që në
esencën e vet është idealist dhe antidialektik, fare lehtë do
ta nënshkruanin Shelingu, Fihteja dhe Shopenhaueri, si
një prej iluzioneve të trashëguara të filosofisë romantike
dhe të romantizmit në përgjithësi. S'ka dyshim se çdo popull
ka karakteristikat e tij etnike, nacionale, e kjo do të
të thotë se edhe ne shqiptarët kemi karakteristikat tona
kombëtare, por ato karakteristika nuk janë determinuar
„nga ai tension moral dhe fizik i popullit tonë gjatë dhjetëra
vjetve, për të mos u zhdukur si komb dhe për të fituar
lirinë", por janë determinuar nga kushtet konkrete historike-shoqërore
nëpër periudhat e ndryshme të historisë.
Duke qenë të kushtëzuara prej kushteve historiko-shoqërore
ato edhe kanë ndryshuar, prandaj edhe mund të themi
se tjetër karakter nacional kishin shqiptarët në mesjetë,
tjetër në periudhën e Skënderbeut, tjetër në kohën e Pjetër
Budit, tjetër në kohën e Naim Frashërit, tjetër në kohën e
Migjenit dhe, më në fund, tjetër sot, në kohën e ndërtimit
të socializmit. Për këtë shkak edhe mund të themi se ndryshe
e shihte jetën dhe perceptonte realitetin Naim Frashëri,
që i besonte zotit dhe i lutej Muhamedit, ndryshe Migjeni
që mendonte se njëfarë mbinjeriu do ta çlirojë shqiptarin
prej paragjykimeve të Naimit e ndryshe vetë Ismail Kadare,
që s'i beson as zotit, as mbinjeriut të Migjenit. E në qoftë
se me shprehjen kushte historiko-shoqërore nënkuptojmë
edhe kontekstin kulturor, atëherë do të duhej thënë se njeriu
e percepton botën varësisht prej bindjeve religjioze, ideologjike,
filosofike dhe, më në fund, etike. Ja shembëlla më
karakteristike dhe më e thjeshtë: një shqiptar i shpërngulur
në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, pas ndonjë decenie
të jetës në këtë kazan të kundërthenjeve të interesave, do
të vishet si amerikanët, do të betohet në mister dollarin,
në veturën dhe në basenin si amerikanët, do të argëtohet
si amerikanët, do të vrapojë pas biznisit dhe reklamës si
232