Rexhep Qosja PANTEONI I RRALLUAR - Syri 3

prej vetëvetes. Fati i njeriut është, pra, i caktuar në tokë.
Një parim të këtillë ai e ka konkretizuar në shkrimet letrare:
vuajtjet e Skënderbeut dhe të popullit shqiptar janë të shkaktuara
prej pushtuesve të jashtëm, kurse vuajtjet e Aliut me
Imam Hasanin dhe Imam Hysenin prej Mavijes dhe përkrahësve
të tij.
Naim Frashëri është përpjekur për formimin e një
njeriu etik dhe në këto përpjekje s'ka harruar t'i drejtohet
shoqërisë, si bashkësi njerëzore por as njeriut si individ.
Ai u është drejtuar individëve: njiheni vetëveten, sepse në
zemrat tuaja gjenden e mira ose e keqja, engjëlli ose djalli.
Ai ka kërkuar prej tyre të jenë jo vetëm të ngritur, të ditur,
të drejtë, por edhe të mëshirshëm dhe kësaj mëshire jo njëherë
i ka dhënë kuptim social. Mëshirës që ka predikuar,
përpos karakterit borgjez, që me të drejtë i është zënë për
të madhe, Naim Frashëri i ka dhënë edhe një karakter
tjetër: ky është karakteri i saj psikologjik. Njeriu që e ndjen
këtë lloj mëshire, të cilën e ka pasur në mend Naim Frashëri,
nuk mund të ndërtojë krematoriume, në të cilat do t'i shndërrojë
në hi njerëzit e gjallë, dhe nuk mund të krijojë koleksione
prej dhëmbëve të kufomave, sikundër kanë vepruar
fashistët gjatë luftës; një njeri i tillë nuk mund t'i verë fëmijët
dhe pleqtë në majë të bajonetës, sikundër bëjnë sot ushtarët
amerikanë në Vietnam. Pa këtë ndjenjë mëshire njerëzit
do të shfaroseshin, siç janë shfarosur gjatë historisë sa
herë kanë mbetur pa të. Në veprat e tij didaktike, etike dhe
shkollore Naim Frashëri ndonjëherë e ka tepruar me moralizime,
ka përhapur aso mendimesh, që aspirojnë një njeri,
i cili do të ishte, si thotë një fjalë popullore, i mirë aqë shumë
sa nuk do të vlente asgjë, dhe ka aspiruar një njeri, pothuaj
pasiv. Në qenësi këtë parim moral të Naim Frashërit,
megjithatë, nuk mund ta njësojmë me parimin moral të
Tolstoit, i cili ka predikuar moskundërshtimin e së keqes
me dhunë. Yeprat e tij më voluminoze poetike, Historia e
Skënderbeut dhe Qerbelaja, në të vërtetë janë apoteozë e
trimërisë, e qëndresës, e heroizmit dhe e luftës së drejtë
për mbrojtjen e lirisë, të dinjitetit kombëtar dhe të së mirës
njerëzore. Naim Frashëri si poet — e veprat e tij poetike
kanë ushtruar ndikimin më të madh — nuk ka aspiruar pra,
246