Rexhep Qosja PANTEONI I RRALLUAR - Syri 3

që nuk frymëzohet prej fatit historik dhe ekzistencial të
popullit të vet, që nuk shpreh etikën, etnopsikologjinë dhe
botën karakteristike të këtij populli nuk mund të jetë shkrimtar
i madh, kurse veprat e tij nuk mund t'i shërbejnë
afrimit të popujve dhe ndikimit frytëdhënës të kulturave
dhe letërsive të tyre. Letërsia mirret me trajtimin e së veçantës
dhe sa më thellësisht, sa më plotësisht, sa më gjithanshëm
të trajtohet kjo e veçantë, aq më tepër vjen në
shprehje karakteri i përgjithshëm, universal i veprës letrare.
Të gjithë njerëzit, dhe të gjithë njerëzit e të gjitha kombeve
lindin, rriten, dashurojnë dhe vdesin, por të gjithë njerëzit
e të gjitha kombeve lindin, rriten, dashurojnë dhe vdesin
brenda disa kushteve të caktuara, brenda një përvoje historike
dhe shoqërive, që e karakterizojnë atë komb, atë mjedis.
Çdo njeri i dashuruar do t'i thotë të dashurës së tij: të
dua, xhan, të dua dhe do t'i thotë se e dashuron në gjuhën
e tij kombëtare, por do ta realizojë dashurinë me të brenda
kushtesh të posaçme, specifike për mjedisin dhe popullin
e tij. Disa shkrimtarë mendojnë se veprat e tyre do të jenë
kuptimisht univesale vetëm në qoftë se mirren me trajtimin
e disa dukurive universale dhe në qoftë se këto dukuri
universale i përfaqësojnë përmes personazhesh të paidentifikuara,
me emra simbolike, dhe përmes ngjarjesh të pacaktuara
në pikëpamje kohore. Nuk është rastisje pse veprat
e këtilla bëhen shpejt të mërzitshme pikërisht pse e veçantja
e trajtuar në to duket abstrakte, metafizike. Me pandehjen
se në atë mënyrë mund ta meritojnë më lehtë atributin
e shkrimtarëve modernë, ata harrojnë se edhe prozatorët
modernë, sikundër janë Xhems Xhojsi, Marsel Prusti,
Virgjinia Vulfi, Viljem Fokneri, kurse sot Natali Saroti,
Mishel Bytori dhe Alen Rob-Grije, u venë emra të caktuar
personazheve të yeta dhe i bëjnë bartës të ngjarjeve të një
mjedisi të caktuar: irlandez, francez, apo amerikan. Ashtu
sikundër mund të shndërrohet insistimi realist, natyralist,
në provincializëm, po ashtu, mund të shndërrohet transhistorizmi
në universalizëm të rrejshëm. Një pohim i
këtillë nuk do të thotë se nuk mund të shkruhen edhe vepra,
në të cilat mungojnë personazhet nacionalisht të emërtuara
dhe ngjarjet ambientalisht të lokalizuara, apo se veprat e
79