Rexhep Qosja PANTEONI I RRALLUAR - Syri 3

Ismail Kadare ka zgjedhur një prosede karakteristik dhe i është
përmbajtur besnikërisht. Kundruall mizërisë së ushtrisë turke
ai ka vënë kështjellën shqiptare me mbrojtësit e saj, që është i
vetmi personazh i palës shqiptare, që nënkupton edhe personazhet
e tjera brenda saj. Në romanin e Ismail Kadaresë si palë
shqiptare ekziston vetëm populli, kolektivi, uniteti. Kështjella,
respektivisht populli, është ai kryeprotagonisti i romanit
që i then sulmet turke. Nuk është vështirë, për këtë shkak, për
të parë një simbolikë edhe në kompozicionin dhe prosedeun
krijues të romanit të Ismail Kadaresë.
S'ka dyshim se Ismail Kadare ka mundur t'i zhvillojë
akoma më tepër disa ide, t'i thellojë tutje disa skena dhe
situata të romanit. Ushtrinë turke, atë botë hibride, mistike,
moralisht të shfrenuar dhe gjithsesi të çuditshme, ka mundur
ta përshkruaj më thellësisht dhe ta shikojë prej më shumë
këndësh etike, psikologjike, filosofike, religjioze, e të tjera.
Duke u thelluar më tepër si në paraqitjen e psikologjisë së
kësaj turme, duke i atomizuar më tepër disa ide, konflikte
dhe situata, ai ka mundur ta shtojë akoma më shumë tensionin
artistik dhe t'i pasurojë shtresat e romanit në përgjithësi.
Të gjitha këto, ndërkaq, ai nuk i ka bërë. Duke mos
i shfrytëzuar këto mundësi të përshtatshme, ai, ndoshta, i
është shmangur me sukses një rreziku të dukshëm që aqë
shpesh shprehet në prozën tonë: rrezikut që të mirret me
stivimin e imtësive dhe detajeve artistikisht të parëndësishme,
që nuk janë funksionale në një vepër letrare. Romanit
Kështjella mund t'i shtohet nga diçka, por prej tij nuk mund
të hiqet asgjë: asnjë skenë, asnjë fjali, asnjë fjalë, asnjë detaj.
Gjithmonë është më mirë kur një vepre letrare ekziston
mundësia t'i shtohet se sa t'i hiqet diçka. Shkrimtari i madh,
Tolstoj, ka shënuar në ditarin e tij në vitin 1853 sa vijon:
„Kurrfarë plotësimesh gjeniale nuk mund ta bëjnë veprën
aqë të mirë sa shkurtimet". Pavarësisht pse nuk e ka shfrytëzuar
temën plotësisht, vrojtimet e Ismail Kadaresë në
romanin Kështjella janë tejet inventive, të thella, të papritura,
befasuese dhe njeriu në asnjë rast nuk do të dijë që përpara
se tek do ta shpjerë qëllimin e vet shkrimtari. Lexuesi nuk
do ta dijë se si do të marrë fund një dialog, një situatë ose,
më në fund, romani në tërësi. Ligji i së papriturës, që do të
159