SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

TOWARZYSTWA CZYTELNICZE
W Rzeczypospolitej wczesnego Oświecenia ukazały się dwie ulotki,
informujące o celach i programie dwóch różnych związków czytelników
czasopism: J.A. Załuski ogłosił 2 I 1744 r. (w języku polskim i francuskim)
„Projekt asocjacji kilkunastu lub kilkudziesięciu uczonych lub w
czytaniu nowowychodzących w cudzych krajach ciekawych lukubracji
kochających się osób", a Wawrzyniec Mitzler de Kolof w styczniu
1756 r. — „Leges Instituti Litterarii Varsaviensis... 42 .
Druczek Załuskiego był prospektem zawierającym propozycję założenia
towarzystwa czytelniczego. Uczestnicy jego mieli wpłacać do wspólnej
kasy cztery złote w styczniu każdego roku; za zebraną sumę Załuski
sprowadzałby z zagranicy czasopisma naukowe, popularnonaukowe,
moralne, literackie i rozrywkowe. Urządzane corocznie losowanie (w dniu
św. Józefa, 19 III) decydowałoby o kolejności, w jakiej pisma krążyłyby
wśród stowarzyszonych. Po przeczytaniu czasopism przez warszawskich
członków towarzystwa, miały one być przesyłane na prowincję; po obejściu
wszystkich — w nagrodę za trudy organizatora, Józefa Andrzeja
Załuskiego — miały one przejść na własność Biblioteki Załuskich. Za
przetrzymanie pism ponad tydzień uczestnicy asocjacji mieli płacić symboliczną
karę — jednego tynfa. Załuski nie przewidywał stałej liczby
uczestników; „będzie więcej osób — pisał — więcej się będzie sprowadzało
nowych książek, będzie mniej, to mniej"; inicjatywa miała dojść
do skutku z chwilą zgłoszenia się minimum dziesięciu chętnych. Referendarz
koronny proponował też, by asocjaci mogli w dowolnych latach rezygnować
z uczestnictwa bez utraty uprawnień na przyszłość. Załuski
ogłosił „Projekt" nie w „Kurierze Polskim" (w którym później ukazały
się zaproszenia do wzięcia udziału w konkursie w r. 1746 oraz w akademice
mariańskiej w r. 1753), tylko w formie ulotki. Nakład prospektu
był zapewne niewielki; obecnie znany jest tylko jeden jego egzemplarz,
zachowany w Bibliotece Jagiellońskiej 48 . Referendarz koronny rozdawał
i rozsyłał te prospekty osobom z kręgu Biblioteki; jedną ulotkę otrzymał
m.in. Jerzy Mikołaj Hylzen, inną — profesorowie Akademii Krakowskiej.
Można sądzić, że w zamierzeniach Załuskiego leżało, by stowarzyszenie
miało charakter zamknięty, by należały do niego jedynie osoby
przez niego zaproszone.
Do „Projektu asocjacji" Załuski dołączył listę 88 czasopism (46 w, języku
francuskim, 33 w łacińskim, 2 we włoskim, 7 po niemiecku), które
proponował przyszłym członkom stowarzyszenia. Przeszło połowa pism
42
M. Hornowska, Rękopisy Biblioteki Ordynacji Krasińskich dotycz*
dziejów Szkolnictwa Polskiego. Warszawa 1930, s. 128.
43
Egzemplarz ten został włączony do zbioru rękopiśmiennego Bibl. Jag i
syg. 115, s. 354.
83