SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

księgozbioru przekazano w darze licznym bibliotekom, m.in. Akademii
Duchownych — Prawosławnej oraz Rzymsko-Katolickiej, Instytutu Górniczego,
Ermitażu, Akademii Sztuk Pięknych, Sztabu Generalnego, Akademii
Medyko-Chirurgicznej, Muzeum Rumiancewa w Moskwie, Akademii
Duchownej w Astrachaniu, uniwersytetom w Tomsku i Permie i in.
Trzykrotnie pewne partie książek, pochodzących z Biblioteki Załuskich,
wracały do Polski: w latach 1842 i 1863 oraz — w ramach rewindykacji
— w latach 1922—1935. Trudno ocenić, ile druków wróciło do
kraju, gdyż obok załuscianów znajdowały się wśród nich dzieła pochodzące
z innych księgozbiorów; można w przybliżeniu obliczyć, że do Polski
wróciło ok. 50 tys. druków braci Załuskich, z czego ok. 60% w XIX
wieku, i ok. 40% w w. XX.
Istnienie załuscianów w bibliotekach krajowych ujawniają kartoteki
proweniencji starych druków. Największy — prawdopodobnie — zbiór
znajduje się w BUW (ok. 12 tys. dzieł, z czego przebadano ok. 4 tys.).
W Bibliotece Narodowej, w której badania proweniencyjne nie są prowadzone,
być może jest ok. 7—8 tys. druków. Pojedyncze egzemplarze
znajdują się niemal we wszystkich większych bibliotekach publicznych
i w wielu prywatnych — m.in. w bibliotekach: Publicznej i Seminarium
Duchownego (w Warszawie), w Bibliotece Jagiellońskiej, w Ossolineum
i Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego. Postępy w badaniach proweniencyjnych
i objęcie nimi nowych bibliotek mogą ujawnić nieznane
egzemplarze. Przed wojną pojedyncze woluminy znajdowały się w bibliotekach
Z. Czarneckiego, F. Łopieńskiego oraz Z. Mocarskiego 16 .
Zapiski na drukach, pochodzących z Biblioteki Załuskich pozwalają
odpowiedzieć na wiele interesujących pytań 17 .
Ważnym źródłem informacji o Bibliotece Załuskich są jej ocalałe
manuskrypty oraz przekazy o jej zbiorach rękopiśmiennych.
Według J.A. Załuskiego zbiór obejmował ok. 18 tys. jednostek, jednakże
po przewiezieniu do Petersburga M.J. Antonowski obliczył, że
18
E. Kun t ze, Układy o zwrot Biblioteki Załuskich, Lwów 1930; tenże,
Zwrot polskich zbiorów bibliotecznych z Rosji, Kraków 1937; Dokumenty dotyczące
akcji delegacyj polskich w Komisjach Mieszanych Rewakuacyjnej i Specjalnej
w Moskwie z. 8, Warszawa 1923; E. Chwalewik, Losy zbiorów polskich w Rosyjskiej
Bibliotece Publicznej w Leningradzie, Warszawa 1926; informacje p. Pauliny
Buchwald-Pelcowej, kierowniczki działu starych druków Bibl. Nar. (przed wojną
było w Bibliotece Narodowej ok. 80 tys. starych druków, z tego ok. 30 tys. ocalało.
Wiadomo, że obecnie jest ok. 400 załuscianów wśród poloników XVI w. Zarejestrowanie
wszystkich załuscianów jest trudne, gdyż o ile druki, które weszły
do Biblioteki Załuskich za życia J.A. Załuskiego można poznać po jego charakterystycznych
zapiskach, o tyle dla dzieł włączonych do księgozbioru później brak
takiej cechy charakterystycznej. Corocznie Biblioteka Narodowa kupuje kilka
egzemplarzy książek ze znakami własnościowymi Biblioteki Załuskich). Por. równ.
R. Kotula, Właściciele rękopisów i starodruków zbiorów wielkopolskich Z. Czarneckiego,
Lwów 1929.
17
H. J u s z c z a k o w s k a, op. cit., s. 35—78.
14