SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

warzystwo rozpoczęło swą nieprzerwaną, kilkuletnią działalność. Jeszcze
bardziej prawdopodobnym powodem, dla którego związek nie powstał
w r. 1744, było przenoszenie księgozbioru do kamienicy daniłowiczowskiej
i przygotowania do otwarcia Biblioteki (8 VIII 1747). Jest prawdopodobne,
że towarzystwo zakończyło swą działalność w r. 1755, ponieważ
na przełomie 1755 i 1756 r. Załuski udał się w trzyletnią podróż do
Francji. Możliwe, że stowarzyszenie założone w r. 1756 przez Mitzlera de
Kolof było próbą reaktywowania — na nieco innych zasadach — asocjacji
J.A. Załuskiego.
Zachowane źródła pozwalają na ustalenie nazwisk 15 członków asocjacji;
informują one jedynie — poza domniemanym członkiem J.E. Minasowiczem
— o uczestnikach pozawarszawskich, którzy porozumiewali
się ze sobą drogą listową. Większość z nich — to dygnitarze litewscy
i inflanccy.
Towarzystwo nie miało swojej oficjalnej nazwy. W „Projekcie" Załuski
mówił bądź o „asocjacji", bądź o „societas litteraria". W listach
do referendarza spotykamy wiele innych określeń: „un Société", „Societas
eruditionis", „Collegium Societatis Litterariae", „Correspondencja
akademiczna".
„Asocjacja" była imprezą towarzyską. Stowarzyszeni tworzyli grupę
bliskich znajomych, których łączyły więzi rodzinne i sąsiedzkie, a także
wspólne interesy polityczne oraz prace i zainteresowania naukowe. Asocjaci
odwiedzali się nawzajem w swoich rezydencjach; wielu z nich
utrzymywało z pozostałymi stałą korespondencję. W okresie, w którym
z powodu słabości polskiej poczty było rzeczą trudną abonowanie na prowincji
pism zagranicznych, musieli oni z zadowoleniem powitać inicjatywę
ich wspólnego znajomego.
Stowarzyszenie miało luźną i elastyczną organizację. Nie miało ono
prawdopodobnie stałej liczby członków; co roku odnawiano jego skład.
Część dotychczasowych asocjatów rezygnowała z dalszego uczestnictwa;
na ich miejsce wchodzili nowi. Zmieniał się przebieg trasy, po której
krążyły przesyłki z pismami, tak ze względu na zmianę składu asocjacji,
jak i z powodu częstych podróży stowarzyszonych.
Nowych członków pozyskiwał bądź administrujący towarzystwem referendarz
koronny, bądź też (spośród swoich krewnych i znajomych)
uczestnicy „societas litteraria". „[...] uformowaliśmy tu sobie une Société
na sprowadzenie nowych książek z Francji i Holandii — pisał Załuski do
Michała Kazimierza Radziwiłła, prawdopodobnie w początku 1751 r. —
mianowicie des ouvrages periodiques les plus curieux. Każdy contribuit
6 czerw, zł na rok. Czy mogę Imć Dobrodzieja] wpisać na tę asocjacją".
Mikołaj Hylzen wprowadził w r. 1752 do towarzystwa męża swojej
bratowej, pisarza litewskiego Konstantego Ludwika Platera. Wojewoda
inflancki Franciszek Jakub Szembek pozyskał na członka asocjacji
w r. 1753 teścia, łowczego nadwornego litewskiego Aleksandra Józefa
85