SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

Nasuwa się pytanie o przyczyny nieporządków i konfliktów. Jak się
zdaje, oba te zjawiska częściowo warunkowały się wzajemnie.
W Książnicy pracowało zbyt mało bibliotekarzy i służących w stosunku
do olbrzymich zaległości w opracowaniu książek, które powstały przed
r. 1746, gdy biblioteka liczyła już 180 tys. vol., oraz w stosunku do
tempa jej wzrostu, chyba największego wśród dużych bibliotek w Europie.
Zajęcia biblioteczne polegały przeważnie na pracy mechanicznej
i nietwórczej, takiej, która nie mogła dać satysfakcji. Pracowano w budynku
zimnym i wilgotnym, w salach ciemnych i zawalonych książkami.
Bibliotekarze i służący (poza J.D. Janockim, a później O. Kopczyńskim)
nie byli — jak się zdaje — przekonani o szczególnej potrzebie i wadze
swojej pracy, nie mieli poczucia pełnienia ważnej misji kulturalnej.
Zainteresowanie Książnicą ze strony czytelników i współpracowników
oraz opinii publicznej było niedostateczne; wyniki pracy personelu bibliotecznego
szły na konto zasług braci Załuskich. Atmosfera zniechęcenia
i braku zainteresowania efektami własnej pracy wśród bibliotekarzy
i służby bibliotecznej zmniejszała efektywność wspólnego wysiłku.
Duża odpowiedzialność za opisany tu stan rzeczy spada na referendarza
koronnego. Próbę opisania cech charakteru Józefa Załuskiego oraz
objaśnienia podłoża kłótni i nieporozumień między braćmi podjęli Heinz
Lemke i Bogumił Stanisław Kupść. Marian Łodyński w załączniku do
swojej rozprawy zamieścił duży zbiór fragmentów listów biskupa krakowskiego
do księdza referendarza 85 . Listy te informują o wzajemnych
pretensjach, jakie mieli do siebie bracia. Andrzej Załuski cenił Józefa
za jego wszechstronną wiedzę, ale dostrzegał w nim wiele dokuczliwych
wad. W jego ocenie referendarz był człowiekiem próżnym, kłótliwym,
przejawiającym upór nawet w sprawach błahych, mściwym, pamiętliwym,
niezaradnym, łatwowiernym, nadmiernie drażliwym, postępującym
w sposób pochopny i niekonsekwentny, pozbawionym poczucia porządku
i zmysłu organizacyjnego, niesolidnym. Nieraz za pomocą jednego celnego
określenia potrafił biskup krakowski uchwycić jakąś ujemną cechę
charakteru brata: „Jesteś WPan tak delikatny, jak dama ufarbowana,
choćby Ją kto z dobrego affektu pocałował, to jej twarz na tym miejscu
blakuje"; „ex minima musca zaraz WPan elephantem czynisz i sensibilitates
wyrażasz, jak gdy kto chory i dotykać się nie daje, i z daleko
woła, żeby go nie dotykano"; „dobryś WPan żołnierz, ale tylko en bon
partisan na podjazdy, nie na oblężenie i dobywanie fortec"; „non amore
„Archiwum Literackie", t. XVIII, Wrocław 1973, s. 219; przedmowa tłumacza —
Ch.G. Friesego — do Unterredung von de Wahl, Freiheit, Gesetzen und Sitten
der Polen... Ł. Górnickiego, Wrocław 1762 (Biblioteka Załuskich „z powodu różnych
trudności nie może być jeszcze doprowadzona do potrzebnego porządku, i zawsze
jest możliwe, że się do czegoś nie dotrze"). A.S. Załuski do J.A. Załuskiego list
ndt. Bibl. Nar. ms. syg. 3269.
85
H. Lemke, op. cit., s. 63 nast.; B.S. Kupść, Korespondencja Załuskich...,
tenże, Z dziejów fundacji...; M. Łodyński, Biblioteka Rzplitej...
124