SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

W następstwie zmian w hierarchii kościelnej, spowodowanych przez
śmierć biskupa krakowskiego, referendarz otrzymał w r. 1758 zwierzchnictwo
nad diecezją kijowską. Józef Załuski nie mógł jednak bezpośrednio
po uzyskaniu nominacji odwdzięczyć się zakonowi za udzielone poparcie,
gdyż był związany postanowieniami testamentu Andrzeja Załuskiego
z dn. 22 II 1758 r. Wbrew żądaniom referendarza biskup krakowski
uczynił na jego rzecz donacji gmachu biblioteki, ksiąg i dóbr
podwarszawskich; o losach fundacji niieli współdecydować jej — ustanowieni
na mocy testamentu — protektorzy.
Biskup kijowski doprowadził wkrótce do obalenia testamentu brata 100 .
W ten sposób przestał być współdziedzicem (wraz z bratem Marcinem)
cudzej fundacji, kontrolowanym przez specjalną radę, stając się jedynym
jej posiadaczem i protektorem. Załuski zapłacił jednak dotkliwą
cenę za zgodę rodziny na unieważnienie testamentu brata. Fundacja
straciła wiele źródeł dochodu.
Należało pomyśleć o spełnieniu danej zakonowi jezuickiemu obietnicy.
Załuski był bliski towarzysko i ideologicznie jezuitom. W jego rodzinie
istniała tradycja tworzenia fundacji na rzecz tego zakonu. Jezuici
tworzyli zgromadzenie bogate, celujące w „aplikacji do nauk".
Szeroko rozgałęzieni, mogli łatwo sprowadzać książki z różnych stron
Europy. Dzięki swoim wpływom i znaczeniu mogli po śmierci fundatora
uchronić Książnicę przed jej podziałem i rozsprzedaniem przez rodzinę.
Niskie dochody z diecezji, olbrzymie apetyty bibliofilskie, ekspensa związane
z kierowaniem biskupstwem i prowadzeniem działalności publicznej
— wszystko to skłaniało Załuskiego do spełnienia danej obietnicy 101 .
Biskup sporządził więc akt fundacyjny „stosownie do prawa państwowego
o nowych fundacjach kościelnych", które zarejestrował w
aktach ziemskich czerskich powiatu garwolińskiego „feria quinta in
crastino festo sancti Kiliani Martyris" (św. Kiliana — 8 VII) 1761 r.,
a oblatował w aktach grodzkich województwa warszawskiego „feria sexta
post festum sancti Bartholomae Apostoli" (św. Bartłomieja — 24 VIII)
1763 r. 102 Na podstawie tekstu oblatowanego oraz innych współczesnych
źródeł 103
wiadomo, że biskup kijowski miał przekazać w formie cesji
100
Historię obalenia testamentu A.S. Załuskiego opisał B.S. K u p ś ć, Z dziejów...
101
J.A. Załuski, Informacja o fundacji, Warszawa 1761; P. Bańkowski, Józef
Andrzej Załuski i jego dzieło, „Przegląd Biblioteczny" 1948, s. 15—16; H. L e m-
k e, op. cit., s. 69.
102
AG AD Metryka Kor. 235 K. 214—215v.
103
J.D. J a n o c k i, Sarmaticae litteraturae nostri temporis fragmenta t. I, Warszawa—Lipsk
1773, s. 133, cyt. za: J. Lelewel, Bibliograficznych ksiąg dwoje,
Warszawa 1927, t. II, s. 113. J.D. Janocki [Ch.G. Friese], op. cit, s. 50, 91;
„Thomische Wochentliche Nachrichten und Anzeigen' 27 II 1761, s. 58; M. Łodyński,
Biblioteka Rzplitej..., s. 32; Testament J.A. Załuskiego opisany w Kałudze
Bibl. Nar. ms. syg. 3215/13; J.A. Załuski, Nota własnoręczna..., „Biblioteka War-
132