SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

ozmowa miała miejsce w domu komisarza wojennego Gottlieba Henocha
Jonischa w Dreźnie ok. 1742 r.
Kurdybacha nie pisze, na jakiej zasadzie łączy informacje zaczerpnięte
od Janockiego z wiadomościami, zawartymi w liście Załuskiego do
Kleina. Dlaczego uważa, że powstałe w Warszawie towarzystwo było
realizacją projektów i pomysłów dyskutowanych w Dreźnie Sugestia
Kurdybachy, że organizatorem towarzystwa był Friese, opiera się zapewne
na jego przypuszczeniu, że nazwisko von Frezer z książki Janockiego
to zniekształcone nazwisko Friese. Jest jednak mało prawdopodobne,
by Christian Gottlieb Friese (1717—1795) założył to towarzystwo.
Według Włodzimierza Dzwonkowskiego nie bardzo wiadomo czym Friese
zajmował się w latach 1742-—1750 i gdzie wówczas przebywał 85 . Wszystkie
znane fakty dotyczące jego działalności na polu kulturalnym w Warszawie
pochodzą z lat 1750 i 1760. Kurdybacha podaje też, że towarzystwo
to służyło „zur Erweiterung und Ausbreitung der Wissenschaften".
Nie wiadomo, czy chodzi tu o oficjalną nazwę towarzystwa (jeśli taką
miało), czy też jedynie o określenie jego zadań. Użycie sformułowań
w języku niemieckim może sugerować, że stowarzyszenie skupiało mieszczaństwo
niemieckie. Jak wiadomo, o towarzystwie „do powiększania
i rozprzestrzeniania nauk w Polsce" pisał (po niemiecku) Janocki. Niepodobna
dziś ustalić, czy Kurdybacha znalazł w liście Załuskiego do Kleina
podobne określenie (na podstawie czego połączył ze sobą informacje zaczerpnięte
z obu, cytowanych tu źródeł). Również i przekonanie Ł. Kurdybachy,
że stowarzyszenie powstało z inicjatywy i w ramach mecenatu
kulturalnego braci Załuskich, nie może zostać udowodnione, dopóki nie
odnajdą się jakieś materiały na ten temat. Istnieje duże prawdopodo
bieństwo, że było tak, jak sądzi Ł. Kurdybacha, gdyż w latach 1740 i 1750
niemal wszystkie inicjatywy kulturalne w Warszawie były podejmowane
pod egidą Załuskich i ich Biblioteki. Co wiecęj, wiadomo, że na początku
lat 1740 zarówno Andrzej, jak i Józef, Załuscy nosili się z zamiarem założenia
w Warszawie towarzystwa naukowego 80 . Również i fakt, że
T. Kleina informował o towarzystwie jeden z braci Załuskich, potwierdzałby
to przypuszczenie. Niemniej, nie znając treści wymienionego wyżej
zniszczonego lub zagubionego listu Załuskiego do Kleina z r. 1745,
nie można mieć pewności, czy przekonanie Kurdybachy, że omawiane
stowarzyszenie powstało pod protektoratem Załuskich, to fakt historyczny,
czy tylko jego hipoteza. Także i wiadomość o dacie powstania i siedzibie
stowarzyszenia (Warszawa i r. 1743) można dziś podawać tylko
35
PSB, t. VII, s. 147—148.
36
List A. Załuskiego do J. Załuskiego z dn. 31 VIII 1741 Bibl. Nar. ms. syg.
3241; A. Rychłowska-Kozłowska, op. cit.; W. G o m u 1 i c k i, op. cit., s.
347—376; listy do J.A. Załuskiego: U. Radziwiłła 22 I 1747 i J. Perarda 28 IX 1748
Bibl. Nar. ms. syg. 3247, 3248. Zob. też Historia Domus Varsaviensis Scholarum
Piarum, oprac. L. C h m a j, Wrocław 1959, s. 28—29.
80