SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

ty w Polsce — od pewnego czasu sporządzali i drukowali liczni uczeni,
edytorzy i księgarze lipscy (Krause, Mencke, Troc), wrocławscy (Korn)
oraz przede wszystkim gdańscy, toruńscy i elbląscy (Lengnich, Voigt
i Jungschultz, Braun, Hoppius, Hoffman). Publikacja Programma litterarium
nie mogła także zaskoczyć nikogo, kto śledził rozwój naukowy
jej autora, który już w r. 1727 — mając 25 lat — pracował nad przygotowaniem
do druku dzieł Albrechta Stanisława Radziwiłła, pochodzących
z archiwum w Białej 24 . Programma wybiegała w przyszłość, ale wypływała
z pewnego, już istniejącego, dorobku. Być może, gdyby nie dotychczasowe
dokonania — nie ukazałaby się.
Co do drugiej kwestii, ,,Neue Zeitungen von gelehrten Sachen" zamieściła
jedynie krótką odpowiedź publikacji jednego z 12 — choć podstawowego
— opracowania, spośród obiecanych w Programma litterarium.
Jeśli zaś idzie o ostatnią sprawę, to opinii, że Programma litterarium
nie znalazła odzewu, przeczą zachowane źródła. Omawiana broszura była
dla Załuskiego środkiem, który miał ułatwić zorganizowanie kręgu pomocników
i współpracowników wokół przyszłej biblioteki publicznej. Zalążki
takiego środowiska kształtowały się od kilku lat; w chwili publikowania
pisma Józef Jędrzej Załuski utrzymywał stałe kontakty naukowe
m.in. z Janem Fryderykiem Sapiehą, Anną Radziwiłłowa, Kasprem Niesieckim,
Józefem Wandalinem Mniszchem, Wacławem Rzewuskim, Jakubem
Rubinkowskim, warszawskimi jezuitami, a także z licznymi erudytami
z Prus Królewskich, Saksonii, Włoch i Francji. Referendarz koronny
chciał za pośrednictwem Programma litterarium przedstawić miłośnikom
nauki atrakcyjny program naukowy, który pozwoliłby rozszerzyć
istniejącą wokół niego grupę ludzi nauki oraz skupić ich wokół wspólnego
przedsięwzięcia, którego bazą miały być zbiory Załuskich. Słuszność
tego spostrzeżenia potwierdza sposób rozprowadzania omawianej broszury.
Była ona zarówno sprzedawana przez drukarnię oraz bibliopolów
i introligatorów, jak i rozdawana przez jej autora. W początkach maja
1732 r. Programma litterarium sprzedawali w Warszawie: oficyna pijarska,
bibliopola Paweł Krzysztof Różycki oraz introligatorzy Tyckiewicz
i Gałeczka. W październiku 1744 r. broszurę Załuskiego (w edycji
z r. 1732) można było dostać w drukarni pijarskiej oraz w księgarni
Krzysztofa Bogumiła Nicolai na Marywilu nr l1 25 . Można sądzić, że dużą
część nakładu obu edycji (z r. 1732 i 1743) rozdawał Załuski ludziom
nauki w kraju i za granicą jako zaproszenie do współpracy naukowej.
Wiadomo, że broszurę tę otrzymali lub też ją przeczytali m.in. biblioteka
Collegium Maius, starosta czehryński Jan Kajetan Jabłonowski, Andrzej
Załuski, biskup koadiutor wileński Józef Stanisaw Sapieha, kanonik
24
P. Buchwald-Pelcowa, „Stare i nowe" w czasach saskich, [w:] Problemy
literatury staropolskiej ser. B, Wrocław 1978, s. 137.
25
„Kurier Polski" 1732 nr 124, tamże 1744 z dn. 14 X.
19