SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

Z dotychczasowych wywodów wynika, że Książnica mogła stać się
celem ataków zarówno dlatego, że budziła obawy jako źródło niebezpiecznej
dla kraju zarazy, jak i ze względu na swych fundatorów. Ale
niezależnie od przeszkód stwarzanych braciom przez obóz zachowawczy,
fakt, że dwukrotnie odraczano inaugurację Biblioteki oraz — jak się
zdaje — ostatecznie zrezygnowano z uroczystego jej otwarcia, wiązał
się również z tarciami pomiędzy założycielami fundacji.
Z korespondencji Andrzeja do Józefa dowiadujemy się, że kłopoty
z inauguracją spowodowały zamieszanie wśród erudytów i bibliofilów
oraz że to Józef — bez wiedzy brata — zdecydował się przesunąć termin
otwarcia Biblioteki v.a dzień imienin króla 3 sierpnia 1747 r .40 . Przełożenie
terminu udostępnienia o kilka dni — na 8 VIII — wzbudziło jego
gniew 41 .
Jak wiadomo na podstawie rozpraw H. Lemkego, M. Łodyńskiego
i B.S Kupścia 42 , braci Załuskich dzielił zawzięty spór o to, który z nich
posiada większe prawo do rozstrzygania o sprawach fundacji. Ksiądz referendarz
uważał, że Książnica jest jego dziełem, a wkład brata ogranicza
się do nabycia i przebudowy gmachu; biskup krakowski był natomiast
zdania, że tylko dzięki swojej dobrej woli dopuścił Józefa Andrzeja
do udziału w fundacji. Referendarz zażądał od brata, aby scedował na
jego ręce budynek biblioteczny oraz obiecane Bibliotece dobra ziemskie;
Andrzej Załuski odmawiał spełnienia tego żądania.
Świadectwem zatargu między braćmi na przełomie 1746 i 1747 r. są
listy Andrzeja Stanisława do brata. List pisany w Dreźnie dn. 14 I
1747 r. 48 odsłania rozmiary różnic między współzałożycielami fundacji.
Jeżeli kiedy to teraz experior, że dwóch kucharzów jednej dobrej
poliwki nie nagotują. Będąc z WPanem in societate (ubroń Boże leonina)
biblioteki powinny rzeczy dziać się de concert et de mutuo ac reciproco
mową jezuitów nie dopuścili do czytania i postawienia pod obrady projektu"
(W.M Grabski Kilku uwag o początkach Szkoły Rycerskiej Stanisława Augusta
Poniatowskiego „Zeszyty Naukowe Uniw. Łódzkiego" ser. I 1965 z. 40, s. 97).
40
„.[...] Drukowana gazetka i termin 3 Augusti naznaczony bardzo mi displicet
- pisał Andrzej 14 I 1747 r. - bo de me sine .me et sine ulla reflexione na
okoliczności, ile gdy tu wszyscy supponunt eruditi, ze juz otwarta Biblioteka, godziło
się poradzić i w tym dałbym meas rationes [...]". Z listu z 24 czerwca tego
roku widać, że Andrzej Stanisław był wówczas jeszcze przekonany, że inauguracja
dojdzie jednak do skutku. Pytał więc brata, „jakie WPan pro 3 augusti czynisz
preparatoria". Bibl. Nar. ms. syg. 3247.
41
„Niech będzie ut 8 szczęśliwy dzień otwarcia Biblioteki — pisał do brata
[12 Viii] — który że się znowu z 3 odmienił, tę wariancję incurremus notam (Lnconstantiae
u rozumnych [...] (Bibl. Nar. ms. syg. 3247).
42
H. Lemke, op. cit.; M. Łodyński, Biblioteka Rzplitej...; B.S. K u p ś ć,
Z dziejów...
43
Bibl. Nar. ms. syg. 3247. Poniżej cytuję list wg odczytu dokonanego przez
B.S. Kupścia i K. Muszyńską.
153