SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

nowych źródeł okazuje się, że: 1) działalność Biblioteki odpowiadała potrzebom
i pragnieniom elity umysłowej kraju; 2) Biblioteka nie tylko
i nie tyle udostępniała swoje zbiory czytelnikom, co pełniła rolę ,,osi"
krystalizującej szeroki ruch umysłowy w czasach saskich, była bodźcem
do rozwoju tego ruchu i jego ważnym komponentem. Zainteresowanie
ludzi nauki w kraju i za granicą Biblioteką Załuskich było czynnikiem,
dzięki któremu mogły w szybkim tempie rosnąć jej zbiory i ukazywać
się w druku jej publikacje.
Wzorem dla działalności braci Załuskich — a szczególnie Józefa Jędrzeja
Załuskiego — stał się szeroki ruch w naukach humanistycznych,
zapoczątkowany za granicą w XVII w. przez francuską szkołę erudycyjną.
Według dzisiejszych opracowań szkoła ta położyła olbrzymie zasługi
w ukształtowaniu nowożytnego warsztatu badawczego historyka
oraz nowożytnego środowiska naukowego. Erudyci rozszerzyli kwestionariusz
badawczy w historiografii m.in. o historię nauki, oświaty i piśmiennictwa,
zwrócili uwagę na nowe typy źródeł, opracowali zasady krytyki
źródeł. Osiągnięcia te stały się możliwe dzięki temu, że z luźnej zbiorowości
uczonych erudyci przekształcili się w środowisko naukowe, uniezależniające
się stopniowo od presji zewnętrznych, rozwijające własne instytucje
(biblioteki publiczne, muzea, stowarzyszenia naukowe, czasopisma),
oraz ożywione wspólną ideologią — utopijną wizją „rzeczpospolitej
uczonych". Formami publikacji, które — podobnie jak Załuski i jego
współpracownicy — preferowali erudyci, były encyklopedie i leksykony,
edycje źródeł, bibliografie*.
W planach Józefa Załuskiego Biblioteka miała być jedną z najświetniejszych
placówek ,rzeczypospolitej uczonych" w Europie, a jednocześnie
głównym ośrodkiem, wokół którego „republica litteraria" rozwijałaby
się w Polsce. Ruch naukowy i literacki skupiony wokół braci Załuskich,
a zwłaszcza Józefa Załuskiego zaczął się kształtować około 20 lat przed
otwarciem Biblioteki Załuskich 8 VIII 1747 r.; w formie zalążkowej istniał
w latach 1723—1733, w formie dojrzałej — w latach 1742—1774.
Bazą ruchu były kolekcje i księgozbiory braci Załuskich; wprawdzie
zostały one złączone ze sobą i oddane do użytku publicznego w 1747 r.,
ale jeszcze przed 1733 r. (gdy ksiądz referendarz udał się do Rzymu,
a później do Lotaryngii) były one znane i użytkowane przez krajowych
uczonych.
Opracowanie pełnej monografii Biblioteki Załuskich i jej środowiska
jest kwestią przyszłości. Rozprawa uwzględnia tylko niektóre z kluczowych
zagadnień, odnoszących się do Biblioteki Załuskich, takich jak jej
środowisko, formy działalności, organizacja, gmach, rytm pracy w ciągu
roku, a także konflikty wokół inauguracji. Praca pomija problemy ge-
2
K. Po mian, Początki nowożytnej nauki historycznej. Francuska szkoła erurycyjna
XVI—XVII w. Praca doktorska. Uniw. Warsz. 1964.
6