SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

tę decyzję. Wkrótce akcje antyjezuickie rozlały się po całej Europie 106 .
Obok starcia absolutystycznych monarchii z Societas Jesu dla lat
1760 charakterystyczne też było wzrastające napięcie między Rzymem
a „republiką literacką". Jak wiadomo m.in. w roku 1759 została potępiona
encyklopedia, w roku 1763 — pisma Helvetiusa, Holbacha i Rousseau.
Liczne koła literackie i naukowe Europy udzielały więc poparcia
absolutystycznym władcom zwalczającym zakon, który stał się główną
siłą oporu przeciwko prądom Oświecenia 107 .
Wiadomość o oddaniu Biblioteki Załuskich jezuitom świat uczony —
w kraju i za granicą — powitał na ogół ze zdziwieniem i niezadowoleniem
108 . Biskup kijowski znalazł się w trudnej sytuacji. Z jednej strony
był bardzo wrażliwy na opinię „republiki literackiej" i w przeszłości
wiele uczynił dla jej pozyskania, z drugiej — był bliski jezuitom i uważał,
że postępy w jego karierze zależą nadal od ich poparcia. Można jednak
zaryzykować tezę, że trudna sytuacja, w jakiej znalazł się zakon
oraz protesty przeciwko oddaniu Książnicy jezuitom były też jednak —
do pewnego stopnia — na rękę Załuskiemu. Póki biskup kijowski ostatecznie
nie przekazał biblioteki jezuitom, byli oni uzależnieni od niego.
Otrzymanie Książnicy — jednej z największych bibliotek europejskich —
wzmocniłoby ich prestiż, a tego potrzebowali wówczas bardziej niż kiedykolwiek.
Grając na zwłokę, Załuski zatrzymywał środek nacisku na
ojców jezuitów.
Hipotezę tę potwierdzają fakty świadczące, że dla biskupa kijowskiego
sprawa fundacji pozostawała nadal elementem w jego grze
o awans.
Biskup kijowski mógł powierzyć Książnicę kolegium jezuickiemu już
pod koniec 1759 r., jednakże uczynił to dopiero w lutym 1761 r. Dlaczego
Jak się zdaje, Józef Załuski był zawiedziony otrzymanym stanowiskiem
i uważał, że jezuici nie zasłużyli na tak hojną zapłatę. Biskupstwo
kijowskie było nisko cenione, gdyż dawało małe dochody. Znaczna
część obszaru diecezji i jej dawnych dóbr ziemskich należała od XVII w.
do Moskwy. Zawiedzeni byli także znajomi referendarza. Gratulując Za-
106
» H. Pohoska, „Rewolucja szkolna' we Francji 1762—1772, Warszawa 1933,
s. 66 nast.
107
E. Rostworowski, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1977,
s. 711.
108
Część opinii publicznej krytykowała decyzję J.A. Załuskiego powierzenia
w roku 1761 Biblioteki — Towarzystwu Jezusowemu (zob. A. Kawecka, Biblioteka
Narodowa, s. 17; H. Lemke, op. cit., s. 106. Anna z Lubomirskich
Rzewuska, Pamiętnik z lat 1758—1762, [w:] L. Rzewuski, Kronika
podhorecka, Kraków 1860, s. 192; list Salomei Ponińskiej z Szembeków do
J.A. Załuskiego z dn. 11 XII 1762 Bibl. Nar. ms. syg. 3262; list Stanisława Potockiego
do brata Ignacego [w:] K.M. Morawski, I. Potocki, cz. 1, 1750—1783, Kraków—Warszawa
1911, s. 21).
134