SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

TOWARZYSTWA
NAUKOWE
Andrzej i Józef Załuscy różnili się w poglądach na temat utworzenia
w Warszawie towarzystwa naukowego.
Najbardziej przemyślane i sprecyzowane plany założenia takiej instytucji
miał A.S. Załuski.
W r. 1741 kanclerz wielki koronny przedstawił bratu Józefowi oraz
Franciszkowi Maksymilianowi Ossolińskiemu projekt utworzenia „une
Sociéte des Scavans". Siedzibą towarzystwa miał być Marywil, który
był wówczas własnością Andrzeja Stanisława. Z odnajmowania pomieszczeń
Marywilu towarzystwo miało czerpać fundusze, z których jego
członkom wypłacanoby cotygodniowe wynagrodzenie oraz doroczne nagrody.
Uczeni korzystaliby z księgozbioru braci Załuskich, który zimą
1739 r. znalazł pomieszczenie w „sali wyższej" Marywilu i miał tu pozostać
na stałe. Wyniki swoich prac referowaliby na cotygodniowych zebraniach,
urządzanych, jak można sądzić, w sali bibliotecznej. Biblioteka
pozostawała w bliskim związku z towarzystwem. Życie członków towarzystwa
koncentrowałoby się w Marywilu, gdyż nie tylko mogliby oni
tu pracować i odbywać zebrania, ale także — mieszkać oraz stołować
się 30 . Plany te pokrzyżował jednak fakt, że (najpóźniej w październiku
1741) Andrzej Załuski zdecydował się sprzedać Marywil na siedzibę
zgromadzenia panien kanoniczek ordynatowej Antoninie Zamoyskiej.
W lipcu 1742 transakcja ta doszła do skutku". Jest jednak prawdopodobne,
że kanclerz koronny nie rozstał się całkowicie z myślą utworzenia
towarzystwa naukowego. Wiadomo, że zarówno w r. 1741, jak i w latach
późniejszych starał się za pośrednictwem brata Józefa i osobiście — zdobyć
statuty i wiadomości o dotychczasowych pracach akademii i stowarzyszeń
zagranicznych 32 .
Trudno ustalić, jaką rolę dla Towarzystwa przewidywał Załuski i kogo
chciałby do niego powołać. Musiało mu chodzić o instytucję, która by
przede wszystkim była nastawiona na współpracę z praktykami, na pomoc
w rządzeniu, w rozwoju rolnictwa i przemysłu, oświaty i medycyny.
Wiadomo, że pisał w tym celu do gdańskiego Naturforschende Gesellschaft
(w r. 1745) i do Akademii Austriackiej (w r. 1751) 33 .
30
E. Brańska, op. cit., s. 77—79; A. Rychłowska-Kozłowska, Marywil,
Warszawa 1975, s. 59, 61; List A.S. Załuskiego do J.A. Załuskiego z dn. 31
VII 1741 x. Bitol. Nar. ms. syg. 3241.
31
Jeszcze w r. 1742 autor anonimowej broszury pt. Varsovie vengee et son
apologie..., pisał o Marywilu: „Znajduje się też w obrębie pałacu liczna i doborowa
biblioteka. Magnat, który łożył na kupno ksiąg rzadkich i kosztownych, zamyśla
zbiory swoje otworzyć na użytek publiczny oraz zorganizować przy nich
na wzór wielkich miast Francji i Anglii, stowarzyszenie uczonych" (cyt. za: W. GOmulicki,
Opowiadania o Starej Warszawie, Warszawa 1960, s. 374—376).
32
Zob. list cytowany w przyp. 30.
33
Ł. Kurdybacha, Stosunki kulturalne polsko-gdańskie..., s. 59, 60.
78