SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

miała charakter naukowy bądź popularnonaukowy; były to głównie akta
i pisma europejskich akademii i towarzystw naukowych.
Historycy opisujący „Projekt asocjacji" nie wiedzieli, czy planowane
stowarzyszenie rzeczywiście powstało 44 . Jedynie H. Lemke w książce pt.
Die Bruder Załuski und ihre Beziehungen zu Gelehrten in Deutschland
und Danzig (Berlin 1958, s. 130—132) podał wiadomość, że projekt Załuskiego
został urzeczywistniony.
Korespondencja J.A. Załuskiego i osób z jego kręgu, znajdująca się
w Bibliotece Narodowej oraz w Archiwum Głównym Akt Dawnych zawiera
26 listów, które umożliwiają poznanie organizacji towarzystwa,
nazwisk jego członków oraz rodzaju czytanych przez nich lektur 45 .
Nie wiadomo, kiedy towarzystwo J.A. Załuskiego zostało utworzone
i kiedy przestało istnieć. Wzmianki w listach Załuskiego, które jednoznacznie
lub z dużym prawdopodobieństwem możemy związać z działalnością
asocjacji, pochodzą z lat 1748—175. Możliwe, że wcześniejsze
i późniejsze listy, dotyczące stowarzyszenia, nie zachowały się i w rzeczywistości
działało ono dłużej; jest to jednak mało prawdopodobne. Organizacja
stowarzyszenia (jaka rysuje się w świetle korespondencji) różniła
się w wielu szczegółach od zaproponowanej w 1744; możliwe więc,
że „Projekt" nie zdał egzaminu i dopiero po jego zmodyfikowaniu to-
44
W. Wisłocki, Krótka wiadomość..., s. 121—137; H. Biegeleisen, Towarzystwa
uczone w Polsce w XVIII w., „Przewodnik Naukowy i Literacki" 1878,
z. 12, s. 1122—1135; W. Smoleński, op. cit.
45
A oto listy ze wzmiankami o asocjacji. Listy adresowane do J.A. Załuskiego,
pochodzące ze zbioru Biblioteki Narodowej: list J.A. Hylzena Dagda 20 I 1751
(syg 3251)- listy J.M. Hylzena: 29 I 1745 (syg. 3245), Dagda 18 III 1749 (syg. 3249);
Dagda 29 I 1751 (syg. 3251), Dagda 17 V 1752, Wilno na Antokolu 2 VII 1752, Dagda
10 XI 1752 (syg. 3252), 3 II 1754 (syg. 3254); list J.A. Jabłonowskiego Kock 20 VI
1754 (sy. 3254); list Machnickiego Nieśwież 23 II 1755 (syg. 3255); list J.E. Minasowicza
(Warszawa) 30 III 1753 (syg. 3253); listy J.S. Sapiehy Wilno 19 VIII 1749,
Antokol 23 VIII 1749 (syg. 3249); Wilno 9 I 1751 (syg. 3251); listy F.J. Szembeka
pisane ze Lwowa wl r. 1748: dn. 6 I, 14 I, 21 I (syg. 3248), 25 XI 1751 (syg. 3251),
11 I 1753, Rydzyna 5 II 1753 (syg. 3253); list S. Świdzińskiego 26 XI 1752 (syg. 3252),
listy A.E. Wołłowicza 24 I 1752, Małkowo 11 III 1752 (syg. 3252). Listy znajdujące
sie. w Archiwum Głównym Akt Dawnych: J.A. Załuski do M.K. Radziwiłła n.d.t.
(V Arch. Radź. teka 466 nr 18414); J.S. Sapieha do J.F. Sapiehy 22 XI 1749 (V Arch.
Radź. teka 329 nr 13844); J.M. Hylzen do J.S. Sapiehy Dagda 13 II 1751 (Zbiór Czołowskiego
nr 15 syg. 3126). Opisanie stowarzyszenia J.A. Załuskiego przedstawia
następujące trudności. Wzmianki o przesyłaniu czasopism — jedynego lub głównego
typu wydawnictw krążących wśród członków towarzystwa — zawarte w korespondencji
Załuskiego są zwykle lakoniczne; ponadto — jak się zdaje — korespondenci
referendarza koronnego określali nieraz czasopisma mianem „książek".
Tymczasem J.A. Załuski przekazywał nowe publikacje osobom z kręgu Biblioteki
nie tylko w ramach „asocjacji", ale także — a może częściej — w formie wypożyczenia,
wymiany, daru lub też przesyłki na własność (za zwrotem zapłaconej
sumy). Nie zawsze więc wiadomo, czy dana wzmianka dotyczy rzeczywiście działalności
stowarzyszenia.
84