SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

zrobione na zamówienie Załuskich. Wiadomo m.in., że Biblioteka posiadała
popiersie jednego z Opalińskich 35 . Galeria była też — prawdopodobnie
— miejscem ekspozycji zbioru portretów 36 .
Nie byłaby Biblioteka dzieckiem swojej epoki bez inskrypcji i dekoracji
pełnych ukrytych symboli, aluzji i alegorii, tworzących swego
rodzaju komentarz do fundacji braci Załuskich. Jak wiadomo, w barokowej
książce silnie rozwinięte były te jej elementy, dzięki którym autor
lub edytor mógł przedstawić czytelnikowi swój utwór — wskazać na
jego zawartość, ujawnić pobudki napisania i publikacji, zasugerować pożądaną
interpretację, pouczyć, skomentować. Tytuł, list dedykacyjny,
przedmowa, wiersz na herb, „pochwały" i rozmaite uwagi wierszem
i prozą o jego twórcy, dewizy, emblematy, motta, komentarze, streszczenia,
indeksy i rozbudowane spisy rzeczy — stanowiąc nieodłączne składniki
piśmiennictwa epoki baroku, miały kształtować odbiór głównego
tekstu książek 37 . Podobną funkcję w stosunku do Biblioteki Załuskich
pełniły zawieszone na jej fasadzie i w jej wnętrzach — inskrypcje, herby,
dewizy, posągi władców i dostojników Rzeczypospolitej.
Gdyby porównać Bibliotekę Załuskich do księgi, jej fasada tworzyłaby
swego rodzaju kartę tytułową i przedmowę. Nad drzwiami wejściowymi
wisiała tablica oznajmiająca o celu i okolicznościach powstania
fundacji Głosiła ona, że Biblioteka została stworzona „na chwałę ojczyzny,
ku wiecznemu pożytkowi [...] współobywateli [...], dla młodzieży
jako zachętę, dla starców jako podporę, dla odpoczywających jako wiwładców
umieszczone obecnie na murach dawnego budynku Biblioteki, są właśnie
tymi, które sprowadził Załuski. Wiadomo, że zachowane do dziś rzeźby zostały odkopane
w r 1821, podczas kolejnej przebudowy kamienicy; rzeźby te mogły być
własnością zarówno Załuskich, jak i budowniczych i pierwszych właścicieli gmachu,
Daniłowiczów. Wiadomo z Gościńca Adama Jarzębskiego (z r. 1643), ze i Daniłowiczowie
posiadali kamienne statuy; tak dziś na domie ZAIKS-u - tak w XVII w.
rzeźby umieszczone były na zewnątrz ich dworu. Sprawę rozstrzygną, być może,
historycy sztuki, określając okres, w którym powstały zachowane do dziś popiersia.
35
Zalecenia A.S. Załuskiego dla K. Kreni Państwowa Bibl. im. M.J. Sałtykowa-
-Szczedrina w Leningradzie, Archiv Załuskich nr 291.
36
„Do kollekcji Portretów Polskich posyłam WPanu nowy, którym tu na Wołyniu
znalazł JW Pana Podkomorzego Poznańskiego" J.F. Sapieha do J.A. Załuskiego
30 I 1748 Bibl. Nar. ms. syg. 3248. Jest prawdopodobne, że w czytelni lub
w westybulu znajdowały się portrety założycieli fundacji. Możliwe, że w jednej
z tych sal wisiały także dwa zachowane do dziś w Muzeum Narodowym w Warszawie
obrazy Tomasza Kunze-Konicza (1732-1793) pt. „Fortuna" i „Sztuka". Obrazy
te zamówił od malarza ok. r. 1754 Andrzej Stanisław Załuski. Ideę obu płócien
Mariusz Karpowicz określił następująco: „Sztuka oparta na Nauce jest jedynym
trwałym i pewnym remedium na kaprysy zimiennej Fortuny". Choć nie wiadomo,
do jakiego pałacu przeznaczył te dzieła biskup krakowski i czy znalazły się one
w kamienicy daniłowiczowskiej — Biblioteka Załuskich byłaby, być może, odpowiednim
miejscem ich ekspozycji. Zob. M. Karpowicz, Sekretne treści warszawskich
zabytków, Warszawa 1981, s. 227—241.
37
Zob. D. Danek, Dzieło literackie jako książka, Warszawa 1980.
111