SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

aut lucro mei ja się WPanu explikuję, ale amore samegoż WPana honoru
i reputacji, obtestor enixe, racz się uspokoić w tych swoich niespokojnych,
a często odmieniających się myślach i raz determinuj albo tak,
albo tak, żebym nie narzekał z Martialisem, nec tecum possum vivere
nec sine te"; „dziwna rzecz, że WPan choć w bagatelach jesteś uporczywy
dla przyjaciół, a pragniesz, aby dla niego wszystko czyniono"; „WPan
secundas cogitationes rzadko przypuszczasz, a prima często się nie udaje";
„kto WP winien, że w żadnej kapitule nie umiesz sobie poradzić,
żebyś nią — nie ona WPanem — rządziła"; „[...] że WPanu biskupstwa
obiecywano, co u dworu nic nie kosztuje, temu wierzę, ale że WPan
lada komu wierzysz, tego przebaczyć nie mogę, bobyś WPan z książek
powinien znać flagitia Curia, będąc w nich tak przebiegłym. I na cóż
się przyda to ksiąg przerzucanie czy czytanie, kiedy jak okoliczność się
trafi, nie umiemy zażyć in effectu, cośmy czytali" 87
Prace Lemkego, Kupścia i Łodyńskiego opisują, w jaki sposób osobowość
księdza referendarza zaważyła na jego kontaktach z bratem,
a także na sposobie kierowania przez niego książnicą. Znany jest fakt
kłótni Józefa z Andrzejem odnoszącej się do zasług, jakie każdy z nich
położył dla Biblioteki. Omówione zostały także zarzuty referendarza
przeciwko bratu, dotyczące rzekomego braku poparcia w staraniach
o intratny urząd, a także jego groźby podziału księgozbioru i rozbicia
wspólnej fundacji. Jest rzeczą znaną, że Józef Załuski był niegospodarny,
nie dotrzymywał powziętych zobowiązań, brnął w długi. Słabiej
znany jest fakt, że referendarz był opanowany manią prześladowczą, że
czuł się stale osaczony i krzywdzony przez innych. W liście do biskupa
Lozanny Josepha Boccarda napisał m.in., że Bóg — dla dobra jego duszy
— zsyła na niego okrutne zmartwienia, że jest zewsząd otoczony
przez wrogów, rywali i konkurentów, którzy — by go zniszczyć i podeptać
— nie wahają się ciskać na niego plugawymi oszczerstwami 87 .
Referendarz sądził, że jest na łamach czasopism i publikacji przemilczany
przez jednych, a szkalowany przez innych; napisał nawet na ten
temat utwór pt. Monsonges imprimes tj. Łgarstwa w druku o J.A. Załuskim
(1771). Z tej rękopiśmiennej pracy można dowiedzieć się, że nawet
jego najbliżsi krewni znaleźli się w kręgu osób posądzonych o chęć szkodzenia
mu. Załuski porównywał tu swój los z losem patriarchy Józefa,
który został przez swoich dwóch braci — zepchnięty do suchej studni 88 .
Reakcją na dręczące poczucie krzywdy była mściwość. Bogumił Kupść
odkrył w Bibliotece Arsenału w Paryżu źródła, które informują, że prze-
86
Cytowałem następujące listy A.S. Załuskiego do brata: 15 X 1747, Kraków
17 X 1747, pod Krakowem 13 XI 1751, Kraków 28 XI 1751, Sandomierz 7 VIII 1752,
Radłów 30 XI 1753, 3 II 1754, 17 II 1754 Bibl. Nar. ms. syg. 3247, 3251, 3252, 3253,
3254.
87 J.A. Załuski do J. Boccarda Drezno 17 V 1751 Bibl. Nar. 3251.
88
R. M i n z 1 o f f, op. cit., s. XI, XII.
125