SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

gelehrten Sachen" streściły ją w następujący sposób: „uczony Wiśniewski
w uroczystym przemówieniu, które wygłosił na otwarciu nowo utworzonej
Akademii Sztuk Wyzwolonych i Nauk w Warszawie, uskarża się
słusznie, zaraz na wstępie, iż za granicą sądzi się, że próżno by szukać
w Polsce miłości nauki i naukowej kultury. Powołując się na fakt założenia
nowej Akademii dowodzi on, iż sąd taki jest niesłuszny i wykazuje,
jakie pożytki obiecywać sobie może Rzeczpospolita z tej instytucji. Dowodzi
on, iż w każdym państwie porządek opiera się na prawach, bogactwo
na handlu, bezpieczeństwo na sztuce wojennej, ale że wszystkie te
różnorodne dziedziny istnieć nie mogą bez rozkwitu nauk i sztuk wyzwolonych.
Do rozwoju tego najbardziej przyczyniają się towarzystwa
uczone, ponieważ dzięki nim zdolni ludzie pracują wspólnymi siłami.
Taką właśnie instytucją jest nowo utworzona Akademia w Warszawie,
która przyniesie Rzeczypospolitej jak największe pożytki. Wielbi on przeto
sławną gorliwość wielkiego referendarza koronnego Załuskiego, który
z miłości i znajomości nauk nie tylko swą piękną bibliotekę przeznacza
ku powszechnemu używaniu, ale również poczynił plany założenia tej
nowej Akademii i zapewnił jej środki finansowe" 14 .
Współpracownicy Biblioteki zdementowali jednak opartą na przemówieniu
Wiśniewskiego informację o otwarciu w Warszawie Akademii
Nauk. Wawrzyniec Mitzler de Kolof, omawiając w I tomie „Acta Litteraria"
gdańskie die Naturforschende Gesellschaft napisał: „Oby więcej
tego rodzaju towarzystw naukowych znalazło się w Polsce dla wzrostu
nauk. Na to niektórzy zagraniczni uczeni może powiedzą: owszem i w
Warszawie jest teraz towarzystwo naukowe, jak to czytaliśmy i słyszeli,
które wnet będzie współzawodniczyło z innymi towarzystwami naukowymi
o sławę. Dla zbicia tej pogłoski, oby nie fałszywej, możemy powiedzieć
z pewnością to, co następuje. My, żyjący w Warszawie, zupełnie
nie wiemy, że się tu znajduje towarzystwo naukowe. Jaśnie oświecony
referendarz królewski hrabia Załuski raz doprawdy ustanowił zgromadzenie
pewnych uczonych warszawian, w którym różne pisma i poematy
były czytane w różnych językach; po rozwiązaniu zaś tego zgromadzenia
nie było więcej kwestii Akademii Nauk, ani jego inicjatorowi nie przyszło
na myśl, by to było uważane za początek towarzystwa. Podejrzewamy
również, że będzie trudno kiedykolwiek założyć w Warszawie towarzystwo
naukowe, jeżeli pierwej najłaskawszy król i Rzeczpospolita
nie ustanowią stałych stypendiów dla jego członków" 15 . Jan Daniel Janocki
w leksykonie współczesnych uczonych polskich ironicznie napisał,
że „Mowa Wiśniewskiego była bardziej poświęcona chwale nauki niż
14
Mowa Wiśniewskiego — w przekładzie Mariana Plezii — została ogłoszona
w książce opracowanej przez Bogdana Suchodolskiego, Nauka polska w
okresie Oświecenia, Warszawa 1953, s. 188-—197. Doniesienie ogłoszone na łamach
„Neue Zeituingen von gelehrten Sachen" zostało zacytowane w przypisie na s. 690.
15
„Acta Litteraria" t. I, 1755, s. 36.
72