SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

warszawskiemu kolegium dawnemu („Collegium Zaluscianum") prowincji
mazowieckiej, Bibliotekę wraz z innymi zabudowaniami, ogród, place,
odsetki od 46 tys. złp. zapisanych na Gąskach oraz budynek hipodromu
z przeznaczeniem na drukarnię. Ofiarodawca miał zachować do śmierci
prawo własności i możliwość użytkowania całości zapisanych dóbr. Jezuici
mieli przejąć darowiznę pod warunkiem, że zachowają ją w dobrym
stanie, przeznaczą dla jej obsługi czterech odpowiednio przygotowanych
bibliotekarzy oraz udostępnią czytelnię ludziom nauki cztery
razy w tygodniu rano i wieczorem.
Zarówno okoliczności przejęcia Biblioteki przez Towarzystwo Jezusowe,
jak i jej status prawny oraz charakter opieki nad mą zakonu
w latach 1761—1773 nie są do dziś całkowicie jasne.
Kwestia przejęcia fundacji przez zakon jezuicki przedstawia się w
świetle znanych źródeł — w sposób następujący.
Pod koniec lutego 1761 r. jezuici urządzili uroczystość dziękczynną
z okazji otrzymania tak wspaniałego daru. W Książnicy podjęli pracę
Pierwsi zakonnicy jezuiccy- Jan Albertrandi (1762-1763) i Stefan Wulfers
(1765-1773) 104 . Fundacja nabrała jednak mocy prawnej dopiero po
dwóch latach, gdyż Załuski zwlekał z jej oblatowamem. Przez dwa następne
- wskutek śmierci Augusta III - nie została ona zatwierdzona
przez króla.
Nie jest zupełnie jasne, co było powodem zwłoki z uprawomocnieniem
fundacji. Liber Resignationum Rectorum Coll. Varsaviensis SJ z lat
1761-1763, która przed wojną była własnością antykwanusza Gustawa
Soubise-Bisiera, informowała o bliżej nieznanych a poważnych przeszkodach
i zabiegach, mających na celu niedopuszczenie Towarzystwa Jezusowego
do objęcia Biblioteki. Wskutek owych akcji zatwierdzenie aktu
fundacyjnego odwlokło się o cztery lata, a biskup kijowski był zmuszony
przekazywać Książnicę jezuitom dyskretnie i bez rozgłosu. Niestety,
brak bliższych i bardziej konkretnych danych o tej całej sprawie 105.
Można sądzić, że nie pozostawała ona bez związku z ogólną sytuacją
zakonu w Europie lat 1760. Jak wiadomo, po usunięciu Towarzystwa
Jezusowego z Portugalii kolejnymi krajami, w których wszczęto akcję
antyjezuicką, była Sardynia i Francja. Kiedy 22 VIII 1761 r. generał
zakonu Laurenzo Ricci pisał list dziękczynny do biskupa kijowskiego, od
dwóch tygodni na obszarach podległych parlamentowi paryskiemu (ok.
2/3 ówczesnej Francji) palono kilka zakazanych książek jezuickich.
W sierpniu 1762 r. parlament paryski zarządził rozwiązanie zakonu oraz
konfiskatę jego majątku. W listopadzie 1764 r. Ludwik XV zatwierdził
szawska", 1848, t. 2, s. 570—572; S. Bednarski,
Upadek i odrodzenie szkól jezuickich
w Polsce, Kraków 1933, s. 84.
104
J. Po płatek, Komisja Edukacji Narodowej. Udział byłych jezuitów w
pracach KEN, Kraków 1973, s. 95—101.
105
S. Bednarski, op. cit.
132