SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

ym pożył, tedy bym fundował i praemia roczne, jeśli nie dożyję, zostawuję
to Królowi i Rzplitej — In magnis et voluisse sat est [W wielkich
sprawach już sama chęć zasługą], ale jeżeliby i ta nadzieja chybiła, tedy
mam dobrą otuchę, że JJ. XX Jezuicy, Pijarzy, misjonarze i inne zakony
ex zelo purae religionis na przytłumienie nowomodnych filozofów, deistów,
chętnie się sposobić zdadzą, do tego [dopisek ołówkiem: mego]
przedsięwzięcia. — Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor [Oby z naszych
kości powstał jakiś mściciel] — Jeśliby mi to nie przyszło zrobić
in diebus vitae" 39 . Zacytowany tu plan J.A. Załuskiego był rozwinięciem
spisanego w r. 1768 projektu corocznego urządzania konkursu w Bibliotece
Załuskich. Plan ten nie został jednak urzeczywistniony.
Sugestie, dotyczące założenia państwowej Akademii Nauk, biskup
kijowski przekazał dwukrotnie królowi, Stanisławowi Augustowi. W liście
do króla z r. 1766 Załuski wspomniał o możliwości zorganizowania
akademii nauk i sztuk, z pensją dla dyrektora i sekretarza 40 .
Gdy w r. 1773 po kasacie Towarzystwa Jezusowego opinia publiczna
w kraju rozważała problem, na jakie cele przeznaczyć fundusze pojezuickie,
biskup kijowski — po uwolnieniu z niewoli moskiewskiej, na
kilka miesięcy przed śmiercią — przesłał królowi swe własne propozycje.
Załuski doradzał władcy założenie w Warszawie uniwersytetu (na wzór
turyńskiego) połączonego z akademią nauk i sztuk (na wzór Royal Society).
We „Wszechnicy Poniatowskiej" znaleźliby uczciwą i honorową
pracę jezuici, pozbawieni, jak pisał Załuski, środków do życia po kasacie
ich zakonu. Na utrzymanie uczelni można by przeznaczyć dochody Kolegium
Warszawskiego Ojców Jezuitów. Ze swej strony Załuski obiecywał,
że gdyby projekt doszedł do skutku, przekazałby planowanej instytucji
księgozbiór Biblioteki Załuskich 41 .
Podobnej treści notę Załuski przesłał komisji zajmującej się dobrami
pojezuickimi.
Trudno powiedzieć, dlaczego nie powstało ostatecznie towarzystwo
naukowe, związane z Biblioteką Załuskich. Czy Andrzejowi Stanisławowi
zabrakło czasu i energii, a jego bratu — zrozumienia dla potrzeby
powołania takiej placówki Czy ich inicjatywy rozbiły się o brak silniejszego
oddźwięku u współczesnych Czy brakowało funduszy na jednoczesne
utrzymywanie biblioteki i towarzystwa Możliwie, że w załamaniu
się ich zamierzeń wszystkie te czynniki odegrały swoją rolę.
39
Testament J.A. Załuskiego pisany w Kałudze w latach 1769—1773 Bibl. Nar.
ms. syg. 3215/13 k. 27.
40
Bibl. Jag. ms. syg. 8835 IV p. 7 k. 20—21 przedrukowany w „Bibliotece Warszawskiej",
1848, t. 2, s. 670—572.
41
Bibl. PAN w Krakowie ms. syg. 2220, t. 1, k. 164—165. Zob. też Polska stanisławowska...,
t. I, s. 390—391 (cytat z dzieła K. Gadebuscha, Lieflandisch
Bibliothek).
82