SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

Bardzo trudno ustalić, o ile inicjatorzy poszczególnych — projektowanych
czy organizowanych — instytucji działali pod wpływem społecznego
zamówienia na te instytucje, a o ile pragnęli dopiero za ich pośrednictwem
rozbudzić określone potrzeby. Często, jak się zdaje, bywało
tak, że utworzenie pewnej instytucji uświadamiało jej organizatorowi
nieprzewidziane przez niego rozmiary zapotrzebowania na tę instytucję;
napływ zgłoszeń na konkurs w r. 1746 oraz w r. 1753 zaskoczył, jak
wiadomo, braci Załuskich.
Wielka przewaga ilościowa projektów i materiałów nad realizacjami,
a także efemeryczność powołanych do życia instytucji wskazuje, że ambicjom
niektórych uczonych — skupionych wokół Biblioteki — nie towarzyszy
jeszcze stałe i poważne poparcie dla ich akcji ze strony szerszych
kół ludzi uczonych.
Powstanie wszystkich opisywanych tu instytucji było świadectwem
kryzysu dotychczasowych form mecenatu magnackiego, który z indywidualnego
przekształcał się coraz bardziej w publiczny. Nieraz mecenasi
zatrzymywali nad zakładanymi przez siebie instytucjami pełną kontrolę
(Societas Literaria Polona; również sama Biblioteka Załuskich, którą
kierował nie jej prefekt, J.D. Janocki, tylko J.A. Załuski); kiedy indziej
(jak w konkursie z r. 1746 czy w stałych konkursach projektowanych
przez Załuskiego w Kałudze) — przekazywali oni fundację w ręce komisji,
jury etc, rezygnując całkowicie z wpływu na jej działalność.