SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

Z projektami A.S. Załuskiego łączy się też — prawdopodobnie —
sprawa mało znanego stowarzyszenia z początku lat 1740.
Istnieją pewne poszlaki, które wskazują, że w Warszawie istniało
wówczas „towarzystwo do powiększania i rozprzestrzeniania nauk w Polsce".
Bliższe scharakteryzowanie tego towarzystwa jest jednak niemożliwe,
gdyż jedynie znane źródło poświadczające jego powstanie, a zarazem
upadek po kilku miesiącach (list jednego z braci Załuskich do Teodora
Kleina z 16 IV 1745 r. wpisany do protokołu gdańskiego die Naturforschende
Gesellschaft), nie zachowało się do dnia dzisiejszego 84 . List
do Kleina został wprawdzie zacytowany przez Łukasza Kurdybachę w jego
książce pt. Stosunki kulturalne polsko-gdańskie w XVIII w., Gdańsk
1937, s. 58—59, ale wartość tego przekazu obniża to, że autor jest w swojej
pracy często nieścisły i niedokładny i miesza fakty z własnymi hipotezami
i interpretacjami. Według Ł. Kurdybachy Załuski (Kurdybacha
nie podaje, czy był to Józef Andrzej czy Andrzej Stanisław Załuski;
prawdopodobnie był nim biskup krakowski Andrzej Załuski, ponieważ
wiadomo, że korespondował z Kleinem) napisał do gdańskiego uczonego,
że — jak to streszcza Kurdybacha — „po paru miesiącach znikł zupełnie
gorący początkowo zapał członków do pracy, a z nim przestało istnieć
towarzystwo".
Kurdybacha w swej książce podał również następujące informacje:
— stowarzyszenie zostało zorganizowane w Warszawie w roku 1743;
— miało ono służyć „zur Erweiterung und Ausbreitung der Wissenschaften";
— jego organizatorem był (prawdopodobnie) Christian Gottlieb
Friese;
— towarzystwo powstało z inicjatywy i w ramach mecenatu kulturalnego
braci Załuskich.
Otóż wszystkie te informacje są tylko hipotezami Kurdybachy.
Trzeba dodać tu, że informacje zaczerpnięte z listu Załuskiego do
Kleina z r. 1745 Kurdybacha łączy z wiadomościami pochodzącymi z innego
źródła, a mianowicie z fragmentami drukowanego listu J.D. Janockiego,
zamieszczonego w jego książce pt. Kritische Briefe (Drezno 1745,
s. 12). Kritische Briefe zawierają zbiór korespondencji Janockiego pisanej
o literackich i naukowych kontaktach polsko-niemieckich. Drukowane tu
listy są niedatowane, a pojawiające się w nich postacie są zaszyfrowane
pod pseudonimami. Otóż we fragmencie listu, na który powołuje się
Kurdybacha, Janocki (po niemiecku) napisał: „Wczoraj odwiedził nas pan
von Frezer. Rozmowa dotyczyła zorganizowania stowarzyszenia do powiększenia
i rozprzestrzeniania nauk w Polsce" („zur Erweiterung und
Ausbreitung der Wissenschaften"). Z kontekstu książki można wnosić, że
34
L. Jankowska, Biblioteka Gdańska Towarzystwa Przyrodniczego na tle
rozwoju [w:] „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej" ser. E, z. 6, s. 182.
79