SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

dla niego głównym przedmiotem zainteresowań, gdy dla Andrzeja była
sprawą ważną, ale jednak drugoplanową. Mimo dużej pomocy finansowej,
kupowania książek i mimo wielu rad udzielanych Józefowi, Andrzej
- po r. 1747 - stopniowo pozostawał coraz bardziej na uboczu
biblioteki. Po drugie, Józef Andrzej w pisanych i inspirowanych przez
siebie artykułach pomniejszał zasługi brata, chcąc w oczach współczesnych
i potomnych zostać jedynym fundatorem biblioteki. Jego zabiegi
okazały się skuteczne i dopiero w wieku XX prace E. Brańskiej, H. Lemke
i M. Łodyńskiego 35 upomniały się o uznanie jego brata, Andrzeja, za
jej współtwórcę..
Ale w latach 1746-1747 biblioteką łączono zapewne przede wszystkim
z Andrzejem, ponieważ Józef Załuski, który w r. 1742
wrócił do Polski po wieloletnim pobycie za granicą musiał być od niego
- jednej z czołowych osobistości w kraju - o wiele mniej znany.
Ponadto w okresie nieobecności Józefa Andrzeja w kraju (prawie 10 lat)
o sprawy biblioteki troszczył się Andrzej Stanisław.
Tak więc, ponieważ w latach 1746-1747 Bibliotekę Załuskich krajowa
opinia publiczna łączyła zapewne przede wszystkim z Andrzejem
Stanisławem, wśród jego przeciwników i oponentów należałoby może
przede wszystkim szukać osób, które szkodziły Bibliotece.
Z jakiego powodu mógł mieć owych wrogów
Po pierwsze, mógł ich mieć jako kanclerz wielki koronny i człowiek
familii.
Jedną z głównych cech szlacheckiej mentalności był lęk przed "absolutum
dominium", znany pod nazwą "nieufności inter maiestatem ac
libertate". Publicystyka republikańska oskarżała Czartoryskich o sprzyjanie
planom absolutystycznym władcy. W latach poprzedzających inaugurację
Biblioteki, wskazywała ona na fakty dowodzące świadomego i celowo
prowadzonego niszczenia przez familię polskiej wolności, m.in. na
odbieranie na sejmikach głosu przeciwnikom i forsowanie na posłów tylko
własnych kandydatów. W popieranie polityki Czartoryskich przed
Sejmem 1746 r. - kiedy to miało nastąpić otwarcie Biblioteki - byli
zaangażowani obaj bracia 36 . Józef Sierakowski, poseł starający się na sejmie
o udzielenie subsydium dla Załuskich, był nie tylko ich krewnym,
ale również stronnikiem familii. Zwolennicy Potockich mogli więc obawiać
się że Biblioteka Załuskich będzie narzędziem w rękach przeciwnego
obozu, że będzie ona służyć jego polityce.
Po drugie, Załuski mógł mieć wrogów jako propagator nowych, nie-
35
E. Barańska, Andrzej Stanisław Załuski, kanclerz wielki koronny, Warszawa
1937 (praca doktorska, zniszczona w czasie okupacji); taż, Przyczynki do dziejów...;
H Lemke, op. cit, M. Ł o d y ński, Biblioteka Rzplitej...
151
36
Z. Zielińska, Familia Czartoryskich 1743—1752. Praca doktorska Uniw.
Warsz 1977; taż, Walka „Familii" o reformę. Rzeczypospolitej 1743—1752, Warszawa
1983.