SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

na odpowiedzialność Ł. Kurdybachy. W każdym razie towarzystwo to
musiało powstać i zakończyć działalność przed 16 IV 1745, datą listu do
Kleina.
Chcąc zjednać brata do planu założenia w Warszawie towarzystwa
naukowego Andrzej Załuski zaproponował mu objęcie jego przewodnictwa.
Józef Andrzej podchwycił tę myśl; wiadomo, że w latach 1740
podzielił się z erudytami z kręgu Biblioteki zamiarem powołania takiej
placówki 37 . Zamiaru tego ksiądz referendarz nie iporzucił do końca życia,
ale też — poza pisaniem petycji do władz — nie uczynił niczego, by go
urzeczywistnić. Gdy podczas akademii mariańskiej w r. 1753 Antoni Wiśniewski
zamierzał dokonać swego rodzaju „coup d'etat", stawiając
J.A. Załuskiego przed faktem dokonanym — otwarcia towarzystwa naukowego
— referendarz nie poparł akcji pijara, dementując publikowaną
w gazetach zagranicznych wiadomość o powołaniu w Warszawie akademii
nauk. Załuski dawał jednak do zrozumienia, że nie odrzuca
całkowicie podobnej myśli. Stowarzyszenie naukowe może z czasem za
jego sprawą powstać, pisał, ale na to potrzeba funduszy na pensję dla
dyrektora i sekretarza 38 .
Przebywając w Kałudze biskup kijowski w spisywanym przez siebie
testamencie zamieścił w r. 1772 polecenie założenia „Academiae Religionis
antiqua, artium liberalium, Historiae Patriae et Physicae Novae".
„A jeżeliby mi nie przyszło — pisał Załuski — wydoskonalić za żywota,
to proszę J.J.XX Jezuitów przy Bibliotece Publicznej rezydujących, po
śmierci to do skutku dzieło przywieść. Ponieważ tyle ksiąg deistowskich
wychodzi w francuskim języku, mam intencję uformować schadzkę pod
tytułem Academiae religionis antique, artium liberalium, historiae patriae
et physicae novae. Na ten koniec we dwóch szafach (w garderobie i pokoju
sypialnym) zgromadziłem wszystkie księgi 1. Materiae obscenae,
żeby nie były do czytania dawane, a przez tytuły poznane. 2. Deistowskie
(prócz encyklopedie i Dykcjonarza Bayle) wszystkie dzieła Woltaira
i Rousseau, aby były francuskim czytać językiem refutowane: requisitum
do tej asocjacji umieć języki i bydź biegłym w teologii polemicznej. Więc
będą dwie classes tej Akademii, pierwsza teologów, druga historyków
i literatów in literis elegantioribus poezji, krasomówstwie i fizyce. Jeśli-
37
H. Lemke, op. cit., s. 61, 72—73, 130—132; J.D. J a n o c k i, Lexicon..., t. II,
s. 32; list Udalryka Radziwiłła do J.A. Załuskiego Tajkur 22 I 1747 Bibl. Nar. ms.
syg. 3247. A oto fragment listu J. Perarda do J.A. Załuskiego z dn. 23 IX 1748
Bibl. Nar. ms. syg.3248; „Je crois que jusqu'a present vous etes le Seul polonais
Academicien de Berlin; vous m'avez parle une fois d'un projet d'etablir a Varsovie
une Academie des Sciences et Belles Lettres et j'avoue que je suis surpris que la
Pologne se soit laissee devancer a cet egard par la Russie. Pensez y de nouveau
si Patrie vous avoit l'obligation d'une Bibliotheque publique d'une Academie et
d'un observataire, ce seroit un triple Bienfait que rendroit votre memoire finiment
chere a la Posterite".
38
J.D. Ja nocki, Lexicon...
6 — J. Kozłowski, Szkice
81