SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

protektorzy fundacji — król, prymas oraz biskupi krakowski i poznański
94 .
Według koncepcji biskupa krakowskiego fundacja miała się składać
z czterech niezależnych placówek: głównej — biblioteki oraz z introligatomi,
oficyny drukarskiej i księgarni. Jako osobny — piąty — człon
fundacji miało działać towarzystwo naukowe. Nie wiadomo, z jakich
źródeł byłyby utrzymywane te dodatkowe placówki; możliwe, że biskup
krakowski liczył na pomoc króla lub Rzeczypospolitej.
Tak jak średniowieczna zasada patronatu i prezenty miała rozwiązywać
kwestie nominacji i uposażenia prefekta Biblioteki i jego zastępcy,
tak życie osób pracujących w fundacji miała regulować średniowieczna
zasada „communitas". Pracownicy fundacji — bibliotekarze, drukarze
i introligatorzy — mieli tworzyć wspólnotę o charakterze na wpół zakonnym.
Andrzej Stanisław Załuski życzył sobie, by pracownicy ci —
podobnie jak akademicy lub duchowni w domu zakonnym — mieszkali
w jednym budynku i razem spożywali posiłki; należy sądzić, że biskup
krakowski pragnął także, by przestrzegali oni podobnego porządku
dnia — by zaczynali i kończyli dzień o tej samej porze i by w tych
samych godzinach modlili się i pracowali. Wiadomo, że Andrzej Załuski
planował, by nie tylko prefekt Biblioteki, ale i introligator był osobą
duchowną; jest prawdopodobne, że życzył sobie, by duchownym był
również kierownik — czy kierownicy — drukarni i księgarni, oraz by
świeccy pracownicy fundacji pozostawali w stanie bezżennym 95 .
Podług projektu Załuskiego Biblioteka byłaby więc rodzajem instytucji,
wzorowanej na uniwersyteckich wspólnotach profesorskich czy na
domach zakonnych. „Cummunitas" miała nie tylko zapewniać wzajemną
kontrolę wewnętrzną personelu, konieczną m.in. dla ochrony cennego
księgozbioru i kolekcji, ale także, jak spodziewali się jej założyciele, stanowiłaby
wobec krajowej opinii publicznej gwarancję, że Biblioteka —
wbrew podejrzeniom — będzie przestrzegać prawowierności katolickiej.
Józef Andrzej miał inną koncepcję zabezpieczenia fundacji — chciał
oddać Bibliotekę jezuitom. Czynił tak nie tyle dla dobra Książnicy, co
dla dobra własnej kariery. Załuskiego spalała żądza otrzymania lukratywnego
urzędu. Można sądzić, że chodziło mu nie tyle o władzę, co
o pieniądze i prestiż. Namiętna pasja zbierania książek uwikłała Józefa
w kłopotliwą zależność finansową od brata, a ponadto czasem szkodziła
94
Ibid.
95
Ms. cyt. w przyp. 90; listy Andrzeja Załuskiego do brata Józefa (Bibl. Nar.).
Warto dodać, że „wprawdzie ustawy (Komisji Edukacji Narodowej) nie zawierały
jasno sformułowanego zakazu małżeństwa [nauczycieli], lecz w ramach wspólnego
domu nauczycieli niemożliwe stawało się życie rodzinne. Komisja podzielała rozpowszechniony
pogląd, że dla ludzi uczonych najlepszy jest stan bezżenny, wolny
od trosk domowych" (Z. C h y r a, U źródeł polskiej inteligencji. Praca doktorska.
Warszawa 1974, Bibl. Inst. Hist. PAN).
130