SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

podał, że z powodu swej działalności dla dobra kultury polskiej ksiądz
referendarz był bardzo często ganiony „w słowach obelżywych i ordynarnych
przez wielu wielkich, którzy bardziej troszczyli się o własne
zyski, niż o dobro ojczyzny, lub też byli bardziej oddani grom i innym
rozrywkom, niż studiowaniu". W adnotacjach do życiorysu Józefa Załuskiego
pióra Ch.G. Friesego prefekt Biblioteki stwierdził (w 1763 r.),
że jego protektor — z powodu utworzenia fundacji — stał się przedmiotem
zjadliwych i szyderczych docinków. W związku ze swoją działalnością
na polu kultury miał być nawet prześladowany 9 . Johann Christoph
Gottsched w nekrologu Andrzeja Stanisława Załuskiego, zamieszczonym
w piśmie „Das Neuste aus de anmuthigen Gelehrtsamkeit", w
następujący sposób opisał zamierzenia zmarłego biskupa oraz opór, na
jaki natrafiły próby ich realizacji: „Niech się mówi co chce, oświecona
szlachta jest jednak największą chlubą dworu i całego kraju. I jeśli ona
w barbarzyństwie i niewiedzy pozostaje, wówczas uczeni nadaremnie
nad oświeceniem obywateli kraju pracują. Przykład możnych najsilniej
młodzież do naśladowania pobudza, zarówno w miłowaniu nauk, jak
i w ich lekceważeniu [...]. Kto zatem naród cały z zaufania wyrwać zamierza,
najlepiej czyni, gdy od szlachetnie urodzonej młodzieży rozpoczyna,
aby jej przykład również i najniższe stany do naśladowania pobudził.
Nikt tego lepiej nie uświadomił sobie jak nasz Jaśnie Oświecony
biskup Załuski. Żałować jedynie mależy, że największej mocy przeszkody
w poprzek drogi mu się kładły. Zazdrość i zawiść szlachetne Jego
zamierzenia hamowały [...], a że zdławić nie od razu się dawały, stosowną
mądrością przecież było, aby ustąpić i, po części, dogodniejszego czasu
ich przeprowadzenia wyczekiwać i, po części, inne sposoby zastosować"
10 .
Wymienione wyżej przejawy wrogości wobec inicjatywy Załuskich
nie mogą przesłonić faktu dużej sympatii, z jaką spotykała się Książnica
wśród elity kulturalnej kraju.
Z okazji jej otwarcia Załuscy otrzymali listy gratulacyjne, w konkursie
urządzonym dla uświetnienia tego wydarzenia wzięli udział liczni
uczestnicy, a jezuita Rafał Hempel i uczeń szkoły jezuickiej Szymon
Łabęcki wygłosili na cześć Książnicy mowy pochwalne 11 . W listach do
referendarza koronnego określano Bibliotekę Załuskich jako „panteon
wiedzy" (S. Duńczewski, 1744 r.), „siedzibę nauk" (F. Buydecki, 1745 r.),
„wszystkich naszych w Polszczę bibliotek Mater et Magistra" {J.S. Sapieha,
1746 r.), „jedyny w Polszcze phaenix, skąd piękne ingenia, na
9
„Kurier Polski" 1746 z dn. 27 VII; J. J a r z ę c k a, J. Kozłowski, op. cit.;
J. Mayer, op. cit.
10
J. Jarzęcka, Życie umysłowe w Rzeczypospolitej w latach 1729—1762
w świetle listów z Polski do Gottscheda i poloników występujących na lamach jego
czasopism, [w:] „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej" ser. A, z. 15,
Warszawa 1980, s. 86.
11
K. Estreicher, Załuscy..., s. 302; J.D. Ja nocki, Lexicon..., t. I, s. 47, 90.
140