SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

— autorów książek do przesyłania do bibliotek egzemplarzy autorskich
nowych publikacji;
— wszystkich czytelników, aby do planowanej encyklopedii pt. Maximum
Lexicon Unwersale Historico-Polonicum nadsyłali „monumenta,
genealogie i informacje o swojej lub innej familii", a także różnego typu
dane;
— prawników, do informowania autora o zauważonych przez siebie
w Inwentarzu Konstytucji M. Ładowskiego omyłkach i opuszczeniach,
— kanoników i urzędników Rzeczypospolitej do powiadamiania autora
o zmianach w składzie personalnym w „swych diecezjach i kapitułach,
województwach, ziemiach i powiatach".
Aby zachęcić wszystkich do spełnienia swoich próśb używał Załuski
trzech przede wszystkim argumentów. Po pierwsze, odwoływał się do
patriotyzmu czytelników. Wskazując na olbrzymie różnice pod względem
liczby edycji źródeł, bibliografii, czasopism i encyklopedii pomiędzy Polską
a Prusami Królewskimi i zagranicą, stwierdzał, że każda taka publikacja
— to dokument dorobku i żywotności ruchu umysłowego danego
kraju, regionu czy miasta. Współpracując z księdzem referendarzem,
czytelnicy broszury dadzą więc z pewnością dowód swojego patriotyzmu.
Po drugie, Załuski odwoływał się do troski czytelników o los dokumentów
do dziejów Polski, toczonych często przez mole i korniki lub też
przeznaczanych do zawijania pieprzu i szafranu. W murach biblioteki
publicznej i na kartach jego publikacji miałyby one szansę przetrwania
dla pożytku następnych pokoleń. Po trzecie, wskazywał na praktyczne
korzyści płynące z zapowiadanych przez siebie publikacji (m.in. wydanie
Kodeksu dyplomatycznego miało ochronić przed zniszczeniem dokumenty
prawne „katedr, kolegiat, opactw, klasztorów, akademii, familii szlacheckich
i miast"; pogłębić znajomość historii ojczystej i prawa publicznego;
usprawnić prace urzędów).
Podstawą próśb o współpracę naukową miały być obietnice wykorzystania
nadesłanych druków, rękopisów i informacji w zapowiadanych
wydawnictwach oraz udostępnienia ich publiczności w ogólnie dostępnej
bibliotece; rola Załuskiego miała więc polegać na pośredniczeniu
między jego informatorami i właścicielami dokumentów i materiałów
a „rzeczypospolitą uczonych".
Trzy opinie o omawianej broszurze, przedstawione w dotychczasowej
literaturze, są, moim zdaniem, dyskusyjne. Po pierwsze, że Programma
była na gruncie polskim wydarzeniem wyjątkowym, bezprecedensowym;
że skrócona wersja Programma litterarium ukazała się w r. 1728 na łamach
„Neue zeitungen von gelehrten Sachsen"; ze publikacja Załuskiego
pozostała bez echa.
Jeżeli chodzi o pierwszą kwestię, warto przypomnieć, że to, co postulował
Załuski — bibliografie piśmiennictwa polskiego i edycje polskich
źródeł, opracowania na temat historii piśmiennictwa, nauki i oświa-
18