SZKICE O DZIEJACH BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

cjatyw kulturalnych Załuskich czy do nauki w ogóle w Polsce doby saskiej,
to zagadnienie trudne, które w niniejszej książce — mające charakter
opracowania materiałowego — zostanie pominięte. Zwrócę tu
uwagę jedynie na te powody opozycji wobec funkcji, o których pozwalają
mówić zachowane źródła.
Przedsięwzięcie modernizacji kraju pociągało za sobą konieczność
korzystania z doświadczeń krajów lepiej rozwijających się, bardziej nowoczesnych
pod względem gospodarczym i kulturalnym, rn.in. — sprowadzania
z zagranicy organizatorów gospodarki, specjalistów, guwernerów,
bibliotekarzy. Zatrudnianie cudzoziemców na dworach magnackich
wzmagało wśród ubogich szlachty nastroje ksenofobii. W cudzoziemcach
widziano źródło upadku obyczajów i wiary przodków. Za ostrymi oskarżeniami
krył się strach drobnej szlachty przed deklasacją. W kraju,
w którym wojsko i administracja znajdowały się w stanie zaniku, dwór
magnacki stanowił dla bardzo prężnej demograficznie warstwy jedyną
prócz palestry i Kościoła drogę kariery i awansu. „Szlachta stworzyła
model społeczeństwa zamkniętego, w którym sama po jakimś czasie zaczęła
się dusić — pisał Jerzy Jedlicki. — Dziedzictwa ziemskie rozdrabniały
się, po dworach i dworkach robiło się coraz ciaśniej [...]. Po wsiach
i miastach gromadziła się ogromna rzesza szlachty zbędnej [...]". Lepiej
przygotowani do pracy, bardziej rzutcy i przedsiębiorczy cudzoziemcy
traktowani byli przez nią jako zagrożenie 17 .
Starając się o posadę bibliotekarza Książnicy Załuskich Aleksander
Paweł Zatorski w liście do J.A. Załuskiego z grudnia 1748 roku wskazywał
na swoje polskie pochodzenie i apelował do patriotyzmu księdza
referendarza. „Jeżeli się to będzie zdawało JWWć Panu Dobrodziejowi,
od pewnego czasu raczej Polakowi dać miejsce bene merendi niż cudzoziemcowi
[...] — pisał — suplikowałbym, [...] abyś mi sekretarię biblioteki
publicznej konferować raczył" 18 . Zatorski upragnionego stanowiska
nie otrzymał, jednakże mniej więcej od roku 1748 bracia Załuscy — którzy
dotychczas szukali kandydatów na bibliotekarzy wśród cudzoziemców
— zdecydowali się znaleźć ich wśród mieszkańców Rzeczypospolitej
10 . Podjęte środki ostrożności nie uchroniły jednakże biskupa krakowskiego
od publicznych zarzutów o popieranie cudzoziemców kosztem polskiej
szlachty, m.in. przez zatrudnianie ich w Bibliotece publicznej. Świadectwem
tego jest interesujący list napisany przez A.S. Załuskiego 6 II
1754 r. do bliżej nieznanego ,,JP Pana Stawskiego".
17
J. Jedlicki, Klejnot i bariery społeczne, Warszawa 1968, s. 72, 73.
18
M. Klimowicz, Materiały do biografii A.P. Zatorskiego, s. 17 (list z dn. 17
XII 1743 r.).
19
Świadectwem zmiany stanowiska jest m.in. nie datowana notatka A.S. Załuskiego,
pochodząca z tego okresu, Bibl. im. M.J. Sałtykowa-Szczedrina w Leningradzie
Archiv Załuskich nr 29,1, poz. 2. Jednak jeszcze w testamencie z 22 II 1758 r.
biskup krakowski napisał, że „plurimum cudzoziemcy do tej funkcji {'bibliotekarza]
sunt capaciones" Bibl. Nar. ms. nr akc. 4112 k. 18.
143