Dejan Sulejmanov - Filozofija na pravoto (p. 909)

spored klimata, obi~aite, jazikot, zakonite, kultot i spored merata na
nivnata inteligenicija, toku pove}e voo~uvav deka site imaat isti
osnovi na moralot: site imaat izvesen grub poim za pravednoto i nepravednoto
bez da znaat nitu eden zbor od teologijata. Site go steknaa
toj poim vo periodot koga se razviva umot, kako {to site prirodno ja
steknaa ve{tinata so pomo{ na stapovi da podigaat teret i bez prou~uvawe
na matematikata da preo|aat reki so par~e drvo. Mi se stori
deka taa ideja za pravedno i nepravedno im e neophodna, za{to site se
soglasuvaa {tom mo`ea da deluvaat i da umuvaat. Vrhovnata inteligencija
koja ne sozdade, zna~i saka{e na zemjata da ima pravda za tuka da
mo`eme da pro`iveeme izvesno vreme. Mi se ~ine{e deka nemaj}i nitu
instinkti da se hranime kako {to gi imaat `ivotnite, ni prigodno
oru`je kako niv i vegetiraj}i pove}e godini vo ludosta na detstvoto
izlo`eno na site opasnosti, onie malu lu|e {to bi im izbegnale na zabite
na yverovite, na gladot i bedata, bi se zabavuvale so me|usebno
grabawe okolu nekakva hrana i okolu nekakva `ivotinski ko`i i zaemno
bi se uni{tile kako decata na zmejot Kadmus {tom bi mo`ele da
se poslu`i so nekakvo oru`je. Vo najmala raka ne bi imalo nikakvo
op{testvo dokolku lu|eto ne steknale ideja za izvesna pravda koja e
vrskata za sekakvo op{testvo... Site narodi nî uveruvaat deka treba da
se po~ituva svojot tatko i svojaat majka i deka krivokletstvoto, klevetata
i ubistvoto se odvratni ne{ta. Site tie, zna~i izvlekuvaat zaklu~oci
od istiot princip na svojot razvien um."
Podr`uvaj}i go stavot na Lok, spored koj kaj ~ovekot nema nikakvi
vrodeni idei, nikakvi vrodeni principi na praktikata, Volter
istaknuva deka poimot na ne{to pravedno e tolku priroden, nu`en i
seop{to steknat kaj site lu|e, i ottamu, sprotivno na Hobs, nezavisen
od sekoj zakon, sekoj dogovor, sekoja religija. Ako od nekoj Tur~in, nekoj
Gueber, nekoj Malaber pobaram da mi gi vrati parite {to sum mu gi
pozajmil za da se prehrani i oble~e, nikoga{ nemu nema da mu padne na
pamet da mi odgovori: pri~ekaj da doznam dali Muhamed, Zaratustra
ili Brahma nareduva da vi gi vratam va{ite pari. Toj }e priznae deka
e pravedno da mi vrati, a ako toa ne go stori, toa zna~i samo deka negovata
siroma{tija ili negovata skr`avost prete`nuva nad pravdata
koja toj ja priznava. Potvrduvam deka nema nieden narod kaj koj bi bilo
pravedno, ubavo, pristojno i ~esno na svojot tatko ili majka da mu se
odbie hrana koga taa mo`e da im se dade: deka nitu najvarvarskoto pleme
nikoga{ klevetata ne ja smetalo za dobro delo, kako ni nekoja sekta
na fanati~ni bogomolci. 853 Ottamu, Volter izvlekuva zaklu~ok deka
gospod, koj ni go dal umot {to postojano se razviva i {to koga sme
vnimatelni i bez strasti i predrasudi, site nî u~i deka ima gospod i
deka treba da se bide praveden. No, vedna{ potoa mu prefrla na Lok,
za{to iako priznaval deka e pravedno da se svari svojot bli`en vo ka-
450
853
Volter "Filozof koji ne zna," Kultura, Beograd, 1958. str. 73-74.