Müstəqillik dövründə Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinin kulturoloji ...

__________Milli Kitabxana__________
isə Ermənistanla müqavilə bağlamaq istəklərinə çata bilmədilər.
Türklər hətta Azərbaycanla 7 maddədən ibarət saziş layihəsini
də hazırlamışdılar. Layihəyə görə Şərqi azad etməkdə onlar
birləşməli və qüvvələrini imperializmə qarşı yönəltməli idilər;
Türkiyə Antanta ilə müqavilə bağlayardısa, Azərbaycana
üsyançı dəstələri göndərməli idi. Emissarların maliyyələşdirilməsini
Azərbaycan öz üzərinə götürməli idi; Azərbaycan Şərqdə
milli-azadlıq hərəkatını müdafiə edirdi; lakin əgər əhali
istəyərdisə, yalnız o vaxt sovet quruluşu yaradıla bilərdi; Türkiyənin
razılığı olmadan Azərbaycan Antanta ilə sazişə girə bilməzdi;
Antanta tərəfindən hücum olardısa Türkiyə Azərbaycana
yardım göstərməli idi; Türkiyə (5, s. 137) Şərqdə inqilabi
hərəkat apardığı müddətdə Azərbaycan onu neft və neft
məhsulları ilə təchiz etməli idi. Lakin Bakıdakı söhbətlər
nəticəsiz qaldı.
Ankara hökuməti nümayəndə heyətinin tərkibinə TBMM
Ali Xalq təsərrüfatı komissarı, deputat Yusif Kamal bəy, doktor
Rza Nur bəy və TBMM təhsil komissarı Əli Fuad Paşa daxil
idilər. Fevralın 26-da başlayan danışıqlar nəticəsində “Dostluq
və qardaşlıq haqqında” RSFSR – Türkiyə müqaviləsi 1921-
ci il martın 16-da 16 maddədən və 2 əlavədən ibarət imzalandı.
Onu Rusiya tərəfindən G.Çiçerin və Camal Qorxmazov imzaladılar.
RSFSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi 1921-ci il iyulun
20-də, TBMM isə həmin ilin iyulun 31-də müqaviləni təsdiq
etdi və retifikasiya sənədləri sentyabrın 22-də Karsda mübadilə
edildi. Müqavilənin imzalanmasının böyük əhəmiyyəti var idi.
Hər şeydən əvvəl, müqavilə iki ölkə arasında anlaşılmazlıqları
aradan qaldırdı. İkincisi, müqavilə bolşevik Rusiyasını və
Türkiyə düşmənləri olan Antanta ölkələrinə qarşı sıx ittifaqda
birləşdirdi. Türkiyə işğal rejimini ləğv etməkdə, Rusiya isə
yeni-bolşevik rejimini tanimamaq siyasətinə son qoymaqda
müttəfiqə çevrildilər. Üçüncüsü, müqavilə qismən də olsa
Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü qorudu və Naxçıvanın ərazi
mənsubiyyəti məsələsinə aydınlıq gətirdi.
47