Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

althans een buitenproportioneel groot onderkomen (870 vierkante meter). 1084 In het jongere Valkenburgse
fort uit de tijd van Corbulo is dit grote onderkomen verdwenen, mogelijk omdat de Brittenburg die functie
had overgenomen. Na Corbulo nam misschien een militair prefect de honneurs waar, een functie die
bekend is uit het bezette Friese gebied. 1085 Deze prefect kan dezelfde faciliteiten gebruikt hebben,
bijvoorbeeld het castellum bij Katwijk dat in de tijd van de Bataafse opstand dan nog steeds een
bovengemiddelde omvang had. Het fort werd volgens Tacitus ook het eerste doelwit van de
opstandelingen. Die aanval was mogelijk bedoeld om de Romeinse bevelsstructuur in de regio in het
hart te raken en zodoende vroegtijdig uit te schakelen. Een dergelijke centrale rol tot aan de Bataafse
opstand zou ook een verklaring kunnen bieden voor de piek in de munten uit deze periode in het
gebied van de monding van de Rijn. Dat geldt bijvoorbeeld voor het castellum in Valkenburg, maar
ook voor de nederzetting bij Katwijk-Zanderij. 1086
Er zijn al met al verschillende aanwijzingen dat bij Lugdunum een belangrijke militaire versterking lag.
Dat is vergelijkbaar met de situatie in Nijmegen waar op het Kops Plateau tot 70 na Chr. een fort van
bijna 3,5 hectare lag, wat voor een castellum groot is. De centrale plaats in Nijmegen lag zo’n
anderhalve kilometer van het Kops plateau, vergelijkbaar met de veelal één tot tweeënhalf kilometer
afstand die elders voorkomt. 1087 Evenzo is het denkbaar dat bij Katwijk-Klein Duin (circa twee
kilometer van de Brittenburg), of nog iets dichterbij, een centrale plaats lag, maar dan waarschijnlijk
een stuk kleiner dan die in Nijmegen. Gezien de uiterst beperkte archeologische gegevens, blijft de
aanwezigheid van een centrale plaats bij Katwijk lastig te bewijzen. Het is met de huidige gegevens
ook mogelijk dat Lugdunum primair betrekking heeft op een militaire nederzetting van bovengemiddeld
belang hoewel de naam anders doet vermoeden.
Relevant voor het onderzoek naar Voorburg is vooral dat de eerste stedelijke ontwikkeling zich
waarschijnlijk niet in Voorburg afspeelde. Archeologische sporen van zo’n ontwikkeling zijn in
Voorburg niet geregistreerd. Dat kan te maken hebben met het van elders bekende verschijnsel dat
de eerste centrale plaatsen bij forten werden gesticht om te kunnen bijdragen aan het bevoorraden
van de troepen. Verder kan in het kustgebied hebben meegespeeld dat landinwaarts het economische
draagvlak nog te beperkt was om een stedelijke ontwikkeling in gang te zetten.
Dat Forum Hadriani niet is aangelegd op het terrein van een oudere centrale plaats is enigszins
vergelijkbaar met de situatie in Nijmegen-Waterkwartier (Noviomagus). In Nijmegen lag de
oorspronkelijke centrale plaats op het Valkhof en verscheen na de Bataafse opstand een nieuw
centrum bij Nijmegen/Waterkwartier, zo´n anderhalve kilometer daarvandaan. 1088 Mogelijk verschil is
de afstand tot de eerdere centrale plaats die vanuit Voorburg aanzienlijk groter geweest lijkt te zijn,
namelijk Katwijk of mogelijk zelfs Nijmegen. In beide gevallen kwam het oorspronkelijke centrum
waarschijnlijk met de Bataafse opstand tot zijn einde. Daarna konden de nieuw gestichte centrale
plaatsen in Nijmegen (Waterkwartier) en Voorburg (Arentsburg) een versnelde ontwikkeling
doormaken.
Dat de mogelijke Cananefaatse centrale plaats aanzienlijk verder weg lag, lijkt opmerkelijk. Maar
dat is goed verklaarbaar. In de praktijk hadden de Romeinen er namelijk weinig moeite mee
bestuurlijke centra te verplaatsen indien hen dat uitkwam. Daarvan bestaan vele voorbeelden. Een
voorbeeld uit eigen land is waarschijnlijk het Bataafse centrum bij Kessel/Lith te noorden van Den
Bosch, dat als centrum werd vervangen door het op circa 35 kilometer daarvandaan gelegen
Nijmegen. 1089 Er werd al beschreven hoe in het begin de Romeinse centrale plaatsen vaak op een
ander soort locatie werden gevestigd die afweek van de ligging van de oorspronkelijke inheemse
centra. In die begintijd hanteerden de Romeinen vooral militair-strategische criteria terwijl later
economische criteria belangrijker werden. De Romeinse autoriteiten schrokken er zelfs niet voor terug
een provinciehoofdstad te verplaatsen, zoals bijvoorbeeld in Britannia waar Londen (Londindum) de
rol van Colchester (Camulodunum) overnam. Dat gebeurde mede omdat Londen economisch bezien
veel gunstiger lag. Verplaatsing van een eventueel Cananefaats centrum was minder ingrijpend. Als er
al een eigen centrale plaats bestond, was deze waarschijnlijk vrij klein. En indien de Cananefaten
zoals vermoed in die periode nog hiërarchisch onder de Bataven vielen, had de verschuiving
bestuurlijk nog minder implicaties. In dat geval wist hooguit een subregionaal centrum bij Katwijk zich
niet tot hoofdplaats te ontwikkelen.
1084
Buijtendorp 1992; Glasbergen en Groenman-van Waateringe 1974,35.
1085
Een zekere Olennius, genoemd bij de opstand van 28 n.Chr. in Tacitus, Annales IV.72; Bloemers 1978,81; Drinkwater
1983,131.
1086
Beliën 2008,258 en afb. 12.9 en 12.10 (de kampdorpen ontwikkelden zich later).
1087
Voorbeelden in Precht en Zieling 2000,14 (1,5 - 2,5 km langs Donau), 15 (1,5 km bij Bonn), 79-80 (Xanten 1,7 en 3,5 km);
Korb 1984,185 noemt 1-2 km.
1088
Van Enckevort en Thijssen 2002b,89-91, 101-103 en 106-110; Van Enckevort en Thijssen 2003a,65.
1089 Roymans 2004b,15-16, 148 en 204.
159