Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

Zijn biograaf Aelius Spartianus schrijft dat Hadrianus in bijna iedere stad wel “een aantal gebouwen
neerzette en publieke spelen organiseerde”. Daarbij “schonk hij zijn naam aan veel steden”. 1282 Zijn
tijdgenoot Fronto bevestigde: “Men kan monumenten van [Hadrianus’] reizen in veel steden in Azië en
Europa zien”. 1283 En in dezelfde lijn schreef Pausanias tussen 155 en 180 na Chr.: “Hij deed
schenkingen aan Griekse steden en ook aan barbaarse die erom vroegen: alle zijn geregistreerd in
het Parthenon in Athene”. Naast giften noemt Pausanias ook de bouw van tempels, wat andere
bronnen bevestigen. 1284 Architectonisch klapstuk was het door Hadrianus gebouwde Pantheon in
Rome waarvan de betonnen koepel het voorbeeld zou worden voor onder meer de Sint Pieter in
Rome en de Haga Sophia in Istanboel, en daarmee voor zowel bepaalde kerken en moskeeën. 1285
Volgens Bogaers bezocht Hadrianus Voorburg “waarschijnlijk” in 120-121 na Christus, maar
andere publicaties noemen ook wel het jaar 122 na Christus. 1286 Een reconstructie van zijn reis biedt
aanknopingspunten voor de bepaling van het moment. Daaruit blijkt dat Hadrianus (117 – 138 na
Chr.) in 121 na Chr. aan zijn eerste grote rondreis begon, een reis die vijf jaar zou duren. 1287 Tijdens
deze reis deed hij waarschijnlijk ook Voorburg aan en verleende het de eervolle naam Forum Hadriani.
Daarna ging hij door naar Groot-Brittannië waar Hadrianus opdracht gaf tot de bouw van zijn
beroemde muur. Dankzij een studie van Halfmann is veel over de eerste rondreis van Hadrianus
bekend. 1288
Het is bekend dat Hadrianus nog in Rome was tijdens de Parilia-feesten van 21 april van het jaar
121 na Chr. Een schip op een Egyptische munt symboliseert de aanvang van zijn reis in hetzelfde
jaar. Die begon waarschijnlijk per schip over de Middellandse Zee naar het Gallische vasteland bij
Marseille. De munt is geslagen in het Egyptische jaar dat eindigde op 29 augustus van 121 na Chr. De
reis begon dus tussen 21 april en 29 augustus. Hadrianus is waarschijnlijk ruim voor augustus op reis
gegaan. 1289 Volgens zijn keizersbiografie reisde hij via Gallië naar Germanië. Dat maakt het
aannemelijk dat hij de gebruikelijke route koos via Lugdunum (Lyon) over de rivieren de Rhône en
Saône naar de Rijn. Daar bezocht hij waarschijnlijk de veel als halteplaats gebruikte
provinciehoofdstad Mainz, temeer omdat Hadrianus provinciehoofdsteden zelden oversloeg. 1290
Blijkens mijlpalen deed hij vandaar ook nog een uitstapje naar de omgeving van Zwitserland en
Oostenrijk (Raetië en Noricum). Halfmann suggereert dat Hadrianus de winter van 121/122 na
Christus naar Lugdunum terugkeerde omdat dit een veel gebruikte overwinterplek was voor
keizers. 1291 Maar het is ook mogelijk dat hij in de winter langs de Rijn verbleef aangezien Dio Cassius
refereert aan de “Germaanse sneeuw” die hij trotseerde. Overwinteren in Lyon koste Hadrianus al snel
twee maanden extra ten opzichte van een verblijf in Mainz, zo valt te reconstrueren. Dankzij een deels
bewaard gebleven beschrijving van een van zijn andere reizen, is bekend dat Hadrianus over land
gedurende een week een snelheid van twintig tot dertig kilometer per dag behaalde, wat redelijk past
bij gemiddelden voor grotere reisgroepen in die tijd. Bij dergelijke groepen reisde niet iedereen te
paard of wagen en waren de lieden te voet bepalend voor de reissnelheid. 1292 De afstand Mainz –
Lyon is ruim zeshonderd kilometer ofwel ongeveer een maand reizen. Dat is twee maanden voor de
heen- en terugreis.
Dio Cassius schrijft dat Hadrianus in de beschreven periode “de ene provincie na de andere
afreisde, waarbij hij de diverse regio’s en steden bezocht en alle garnizoenen en forten
inspecteerde”. 1293 Dat hij “alle garnizoenen en forten inspecteerde” is een belangrijke opmerking. Het
maakt het namelijk zeer waarschijnlijk dat Hadrianus via de Rijn naar de kust trok en dus ook Zuid-
Holland aandeed. Langs de Rijn lagen immers de belangrijkste “garnizoenen en forten” van de regio,
terwijl de Rijn ook een veelgebruikte verkeersweg richting Brittannië was. Bovendien reisde Hadrianus
met voorkeur langs de limes, mede omdat daar de belangrijkste legioenen waren gelegerd. 1294 De
naam Forum Hadriani geldt als een duidelijke aanwijzing dat Hadrianus deze route koos, hoewel de
naam alleen geen bewijs levert. 1295
1282
Spartianus, Vita Hadriani XIX.2 en 9 en XX; Byvanck 1931,362; Isaac 1993,355; Boatwright 2000,22.
1283
Boatwright 2000,25-26; Fronto, Principia historiae 11.
1284
Pausanias, Periegesis Helados I.5.5.(citaat); Oracula Sibyllina 12.163-175; Philostratus, Vitae Sophistratum I.25.531
(tempels); Isaac 1993,355 en 357; Boatwright 2000,22.
1285
Opper 2008,23 en 123 (over de rol van Hadrianus bij de keuze van het uiteindelijke ontwerp).
1286 Bogaers 1971,128.
1287 Birley 1997,120-122 en 125.
1288 Halfmann 1986.
1289 Halfmann 1986,195.
1290 Halfmann 1986,152.
1291 Halfmann 1986,23, 64 en 197.
1292 Zie reconstructie reissnelheden in hoofdstuk 17.
1293 Grabsky 1997,147; Dio Cassius, Historia Romana LXIX,9.
1294 Halfmann 1986,67.
1295 Birley 1997,125; Voorbeelden dat de keizer niet altijd aanwezig was in vernoemde steden: Boatwright 2000,31, 67-68, 86 en
104-105; keizer Vespasianus, bijvoorbeeld, verleende in 77 na Chr. per decreet zijn naam aan het Spaanse Sabora.
183