Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

was, vormde het Latijn lange tijd een directe toegang tot het woord van God. Latijn werd de taal van
de wetenschap waardoor herontdekte bronnen uit de Romeinse tijd in de Renaissance geliefd
leesvoer waren.
In het Oosten noemden de Byzantijnen (een moderne naam) zich Romaios (Griekse Romeinen).
Ze hielden de Oost-Romeinse hoofdstad Constantinopel (Constantijn-stad) tot 1453 overeind. Na de
val van Constantinopel in 1453 riep tsaar Ivan de Grote zich in 1462 als vermeend erfgenaam ook uit
tot Romeins keizer (tsaar). De Romeinse keizertitel van Byzantium zou op hem zijn overgegaan omdat
hij getrouwd was met de Byzantijnse prinses Sophia en Rusland het laatste centrum van de
Orthodoxe kerk was. “Het eerste en het tweede Rome zijn gevallen, het derde is vast gevestigd en
een vierde zal er nooit komen” schreef in 1510 een Russische monnik uit Pskov aan Grootvorst Vasily
III in Moskou. Met de dood van de laatste Romanov verdween de titel tsaar pas in 1917. De
overwinnende Ottomaanse heersers hadden zich na de val van Constantinopel ook Romeins keizer
(Kayser-i-Rum) genoemd, een titel die pas in 1922 opgegeven zou worden. 69
Fase 3 van historisch bewustzijn. Renaissance
Het beeld van de geschiedenis als 'leermeester van het leven' en als spiegel (speculum) werd in de
Middeleeuwen met de geleidelijke herontdekking van de klassieken ter harte genomen. Vincent van
Beauvais wilde al halverwege de 13e eeuw met zijn Speculum historiale de lezer een historische
spiegel voorhouden. Hij gaf daarin onder meer een bloemlezing uit de Romeinse auteurs. Ook andere
auteurs zagen geschiedwerken als een uitstekend middel om de lezer te laten nadenken over zijn
eigen lot, en zo tot bezinning te komen (introspectie). 70 De herontdekte verworvenheden van de
Romeinse samenleving boden tijdens de Renaissance veel inspiratie. Het betrof zaken als
architectuur, kunst, techniek, rechtspraak en het leger. Dat was begrijpelijk omdat de Romeinen zaken
hadden gerealiseerd die nadien lang ongeëvenaard zouden blijven. Zo was tot 1960 de betonnen
koepel van het Romeinse Pantheon in Rome de grootste ter wereld. Machiavelli (1469 – 1527)
bestudeerde de Romeinse historie uitvoerig om het generieke machtspel achter de politiek te
ontrafelen en schreef op die basis zijn werk De Heerser dat nog eeuwenlang geraadpleegd zou
worden. 71
Tijdens de Renaissance rees in Nederland de interesse voor de historische basis van de eigen
identiteit. Politieke bedreigingen uit andere regio’s wakkerden die behoefte aan. Historie en
archeologie moesten het bewijs leveren voor een respectabele afkomst van de lokale adel, en later
ook van de bevolking. Vanaf 1500 was er in dat kader vooral veel belangstelling voor de relatie met de
roemruchte Bataven. Die stonden dankzij Romeinse bronnen bekend om hun heldhaftigheid en
kracht. Dat werd gezien als een belangrijk aspect van de identiteit van het Nederlandse volk. In deze
periode was er voor het eerst wetenschappelijke interesse voor de Romeinse restanten in Voorburg.
Er bestond specifiek interesse voor Romeinse vestingwerken en antieke teksten over het leger. Prins
Maurits gebruikte die bij zijn ontwikkeling van nieuwe strijdmethoden. En Simon Stevin viel terug op
Romeinse kennis bij het ontwerpen van nieuwe versterkingen.
Fase 4 van historisch bewustzijn: de Nieuwe tijd
In de 17 e eeuw wees de Nederlandse filosoof Spinoza (1632 – 1677) op het nut van het lange termijn
perspectief dat de historie bood. Het kon uitstekend helpen problemen uit het heden te relativeren.
“Met het gezichtspunt van de eeuwigheid” (sub specie aeternitatis) worden volgens Spinoza grote
dingen opeens zeer relatief. Dat kan een hele troost zijn. Met de Verlichting in de 18 e eeuw groeide de
gedachte dat de studie van het verleden de zaak van de vooruitgang moest dienen. De filosoof
Montesquieu (1689 – 1755) schreef een werk over de Romeinen. 72 Hij achtte hun historie van belang
omdat de menselijke natuur naar zijn mening onveranderlijk was. Ook bijvoorbeeld de filosoof Edmund
Burke (1729 – 1797) wees op de wijsheid van het verleden, een erfenis die volgens hem gekoesterd
moest worden. De Duitse filosoof Hegel (1770 – 1831) waarschuwde dat wie zijn verleden niet kent
gedoemd is die inclusief fouten te herhalen. 73 Hij stelde ook met nadruk dat het denken in het heden
voortbouwde op het denken in het verleden, zodat het oude denken als het ware in het nieuwe denken
voortleefde. Kennis van de oude filosofie, maar ook van andere terreinen, was voor hem daarom een
wezenlijk onderdeel van het eigentijdse denken. Hij zette zich daarmee af tegen het museale karakter
van de geschiedenis als iets dat voorbij is.
69
Johnson 2007,35, 203-213 en 223; Opper 2008,26.
70
Voorbij 1991,190 en 207; Smeyers 1998,9; Buijtendorp publicatie in voorbereiding.
71
Nederlandse vertaling Van Dooren 2007.
72
Kinneging 2006,344-345; Montesqieu 1734.
73
Vergelijk MacMillan 2010,147.
26