Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

het vinden van invalshoeken die bij een minder systematische benadering onbenut zouden blijven. Bij de
opzet van de studie is als structuur een logic tree gebruikt (afb. 3). Dat is een methodiek die aansluit bij de
hypothesen-gedreven benadering en aangeeft hoe de kernvraag (issue) wordt beantwoord, inclusief de
achterliggende logische onderbouwing. 223 Die drie kernelementen zijn 1) de ontwikkeling, 2) het uiterlijk
en 3) de betekenis van de stad.
Wat betreft de eerste component, de ontwikkeling, is zoveel mogelijk aansluiting gezocht bij van
elders bekende periodiseringen. Die zijn vervolgens gecombineerd met de specifieke gegevens uit
Voorburg. Werkhypothese was dat belangrijke momenten uit de regionale ontwikkeling ook doorwerkten
in de periodisering van Voorburg. Evenzo was bij de beschrijving van het uiterlijk de hypothese dat
Voorburg op onderdelen voldeed aan het standaard patroon van Romeinse steden. Dus met de
gebruikelijke componenten als woonblokken, een badhuis en een forum, maar wel ruimte latend voor
plaatselijke afwijkingen. Daarbij is nadrukkelijk gekeken naar de samenhang tussen de onderdelen.
Doordat een aaneensluitend deel van de Romeinse stad bekend is, bleek het namelijk mogelijk de
verschillende bestanddelen in hun onderlinge samenhang te bestuderen, niet alleen op microniveau
(huizen en huishouding), maar ook op mesoniveau (bouwblokken ofwel insulae) en macroniveau (gehele
stad). Zo is het wegriool in de hoofdweg als geïsoleerde vondst niet veel meer dan een stuk afvoer. In het
Voorburgse onderzoek wordt duidelijk hoe de afvoer in relatie staat met het badhuis. Die koppeling blijkt
weer verband te houden met de grote rol die waterputten in de Voorburgse waterhuishouding spelen. Het
biedt zicht op een samenhangend systeem zoals dat bekend is uit onder meer de Vesuviussteden en
Ostia. 224
Bij de tweede component, het uiterlijk, is gebruik gemaakt van het inzicht dat de Romeinse ingenieurs
veel met vuistregels werkten. Die helpen uit bijvoorbeeld zuildiktes de hoogte te reconstrueren. In
combinatie met fysieke wetmatigheden en bewaard gebleven Romeinse voorbeelden, valt uit het platte
opgravingsvlak een driedimensionaal beeld te vormen, zij het slechts indicatief en met wisselende
zekerheid. Er is bij de analyse van de stadsindeling dankbaar gebruik gemaakt van de sociaalgeografische
benadering die sinds de eerste toepassingen (eind jaren zeventig van de twintigste eeuw) in
Pompeji veel resultaat heeft opgeleverd. 225 Van Voorburg is voldoende opgegraven om deze
analysetechniek toe te kunnen passen. Het gaat bijvoorbeeld om een analyse van de verdeling van
huisoppervlakken die vergeleken kan worden met dergelijk onderzoek in de Vesuviussteden. Evenzo is
gekeken naar de andere aanwijzingen omtrent welvaartsverdeling over de stad, zoals de verdeling van
het gebruikte bouwmateriaal. Hoewel patronen uit de beter bewaard gebleven steden rond de Vesuvius
belangrijke aanknopingspunten bieden, moest rekening worden gehouden met lokale bijzonderheden. Zo
was Forum Hadriani een stad die een veel kortere ontwikkeling had doorgemaakt en meer ruimte bood
voor tuinen en wegen. En de bouwers moesten deels een beroep doen op andere bouwmaterialen. In het
onderzoek komt een aantal interessante parallellen naar voren, maar blijkt evengoed dat Pompeji zeker
niet op alle onderdelen een volledig beeld geeft van het verschijnsel Romeinse stad. Zo had Forum
Hadriani een veel landelijker uiterlijk met bredere wegen, ruimere erven en meer vrijstaande huizen.
Onderzoek naar steden als Forum Hadriani draagt zodoende bij aan een completer beeld van Romeinse
steden.
Nadat op genoemde wijze steeds meer zicht ontstond op ontwikkeling en uiterlijk van Forum Hadriani,
ging in de eindfase van het onderzoek de aandacht vooral uit naar de betekenis van Forum Hadriani, de
derde en laatste component. De oud-historicus Finley constateerde in de jaren zeventig van de 20 e eeuw
dat er te weinig aandacht was voor de betekenis van de antieke steden. Die betekenis laat zich op basis
van materiële overblijfselen lastig bevatten, maar is wel cruciaal. 226 Sinds de opmerking van Finley is het
nodige onderzoek gedaan. Vaak ging het om een combinatie van archeologisch en historisch
bronnenmateriaal, welke laatste bron extra inzichten kan geven in de betekenis voor de Romeinen zelf. 227
Het is van belang de betekenis in ruime zin te onderzoeken, dus niet alleen voor de stadbewoners, maar
ook voor de omgeving. Steeds meer auteurs concluderen namelijk dat Romeinse steden niet los van hun
omgeving beschouwd kunnen worden. 228 Terwijl Finley zich richtte op de betekenis in het verleden, is er
ook een betekenis in het heden. Het is een invulling van de geëngageerde archeologie. Dat komt bewust
in een apart afsluitend hoofdstuk aan bod bij de behandeling van het beheer en de ontwikkeling van het
erfgoed. Voor deze afzonderlijke behandeling is gekozen om het engagement niet teveel in de kern van
het onderzoek door te laten werken, hoewel dat nooit volledig valt te vermijden.
Het is in deze studie nadrukkelijk de bedoeling verder te gaan dan de beschrijving van patronen.
Getracht zal worden door te dringen tot het wezen van de Romeinse stad bij Voorburg. Het is enerzijds de
223
Minto 1987.
224
Jansen 2002b,5-6; Zie ook Webster 1993,462 over systeemtheorie en procesmodellen.
225
Schoonhoven 2003,1-22.
226
Finley 1983,310 (overdruk artikel uit 1977); Engels 1990,2.
227
Vgl. Kustof 1997,9-13 en 16 met urban form, urban proces en urban meaning.
228
Onder andere inleiding Wallace-Hadrill in Rich en Wallace-Hadrill 1991,ix; Morley 1997,44.
46