Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

in de verkaveling bij de Domitiaanse nederzetting, en enkele decennia eerder mogelijk al bij de inheemse
nederzetting die Holwerda in Voorburg opgroef. En er kwamen in de Romeinse tijd nog grotere
veelvouden voor dan de dubbele actus. Zo is bij Rijswijk-De Bult een stuk land met een breedte van drie
actus opgegraven. 1665 Tussen de Vliet en de natuurlijke kreek waaraan de boerderijen van
Leidschendam-Leeuwenbergh waren gelegen, is ongeveer ruimte voor percelen met de basislengte van
de Romeinse landmeting, twintig actus (2400 voet, 710 meter), een lengte die ook in Midden-Delfland
voorkomt. 1666
Het is zeer opmerkelijk dat de percelen bij Cruquius breedtes lijken te hebben die een veelvoud
zijn van de Romeinse actus. De breedtes wijken daarmee namelijk af van de vrij consequent
aangehouden standaardbreedte van 113 meter die in de Middeleeuwen werd gebruikt. Het gaat om
het middeleeuwse slagenstelsel, ook wel copestelsel genoemd naar het koopcontract (cope) voor de
stukken land. De sloten dienden voor de afwatering en als tijdelijke waterberging bij
neerslagoverschot. Bij bepaalde oppervlaktes aan ontgonnen gebied hoorde daarom een bijpassende
slootoppervlakte als waterbergingscapaciteit. Op basis van ervaring was een ideale afstand tussen de
sloten van dertig roede ofwel 113 meter bepaald. Dat was een standaardbreedte. De
ontginningslengte was flexibeler, maar wel met een voorkeur voor de zesvoorling (360 roeden) van
ongeveer 1.250 meter. 1667 De door de gebroeders Cruquius weergegeven breedtes van veelal een
(35,5 meter) of twee (71 meter) Romeinse actus weken dus af van het copesystreem. Een bestaand
Romeinse systeem was wel in het middeleeuwse systeem inpasbaar omdat drie actus (106,5 meter)
redelijk in de buurt kwam van de standaardbreedte van 30 roeden (113 meter).
Zowel de breedtes als oriëntatie doen vermoeden dat restanten van de Romeinse landindeling zijn
hergebruikt en opgenomen in de middeleeuwse landindeling die tot op heden sporen heeft achtergelaten.
Met het buiten gebruik raken van het Kanaal van Corbulo is het Romeinse stelsel waarschijnlijk
onbruikbaar geworden zodat geen sprake zal zijn van directe continuïteit. Maar aangezien de grachten
van Forum Hadriani nog minimaal tot in de 14 e eeuw zichtbaar waren, en waarschijnlijk nog langer, is het
goed mogelijk dat restanten van de Romeinse sloten in de Middeleeuwen ook zichtbaar waren en zijn
uitgegraven en opnieuw gebruikt. Evenzo is in hoofdstuk 2 aangegeven dat een middeleeuwse sloot
precies langs de oostelijke kade van de Romeinse insteekhaven is gegraven in de oude bedding van de
geul.
De middeleeuwse ontginning kwam in het kustgebied rond 1050 na Chr. op gang en zou tot circa
1300 na Chr. voortduren. De polders ten zuiden van Voorburg hoorden bij de Utrechts-Zuid-Hollandse
veenpolders. Daarvan is het poldercomplex Midden-Holland tussen de Oude Rijn en de Nieuwe Maas
pas in de 13 e eeuw grootschalig ontgonnen. Dat is ook de tijd waarin de door BAAC in 2005 vlakbij de
Vliet opgegraven restanten van een boerenerf dateren. 1668 Belangrijk was de aanleg van de Vliet
tussen 1170 en 1250 na Chr. omdat deze als ontginningsbasis gebruikt kon worden. Aanvankelijk was
de aanpak nog lokaal, maar in de loop van de 13 e eeuw ontstonden de Hoogheemraadschappen om de
ontginning in goede banen te leiden. Misschien hebben de Hollandse graven zich door restanten van de
Romeinse landindeling laten inspireren tot de langgerekte ontginningstroken van het slagenstelsel. 1669
De Romeins ogende oriëntatie zou indirect afgeleid kunnen zijn van de Vliet indien deze bij
Voorburg dezelfde oriëntatie had als het Kanaal van Corbulo. Zoals aangegeven in hoofdstuk 2 is bij
Voorburg het Romeinse kanaal vermoedelijk opnieuw uitgegraven. Maar het Romeinse kanaal werd
aanvankelijk slechts voor een kort stuk tot iets ten westen van Voorburg hergebruikt. Daar boog de
nieuwe Vliet namelijk scherp af in de richting van Delft zodat ook wel van Delfse Vliet wordt gesproken
(afb. 5.25). Pas na 1345 is de Vliet in westelijke richting doorgetrokken als Rijswijkse vaart, mogelijk
het tracé van het Kanaal van Corbulo volgend. Toch is bij de Rijswijkse vaart de oriëntatie van de
sloten nagenoeg hetzelfde als aan de Voorburgse kant terwijl de ontginning toen al lang was
afgerond. Dat is naast de ‘Romeinse’ perceelbreedtes een extra aanwijzing dat de landindeling (deels)
teruggaat tot Romeinse restanten. De ontginning van het gebied ten zuiden van het ruïneveld van
Forum Hadriani zou dan in de 13 e eeuw op gang zijn gekomen met niet alleen het opnieuw
uitgegraven Kanaal van Corbulo als ontginningsbasis, maar ook met hergebruik van een aantal oude
perceelsloten. Ook is het mogelijk dat een aantal middeleeuwse boeren op die basis al wat eerder
grond had ontgonnen, en met die landinrichting rekening gehouden moest worden.
Los van de vraag in welke mate de Romeinse landindeling werd hergebruikt, is het ook al een
interessante gedachte dat ten zuiden van Forum Hadriani een strokenverkaveling ontstond die later
1665
Gemeten aan de hand van Bloemers 1978 afb 11; zie ook Heeren 2009,217 en afb. 109.
1666
Beschikbare ruimte op basis van kaartje in De Bruin en Koot 2006,143; 20 actus was de lengte van de zijden van de
centuria (Bonnie 2009,82).
1667
Van der Linden 1956,22-23 en 35; Broesi 2005,93; De Bont 2008,126-128; Steenbergen,Reh,Nijhuis en Pouderoijen
2009,63.
1668
Slicher van Bath 1960,169-70; Steenbergen,Reh, Nijhuis en Pouderoijen 2009,63, 68 en 185-188.
1669 Vergelijk De Bont 2008,142.
239