Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

zich later specialiseren in de numismatiek en was vanaf 1835 directeur van het Penningkabinet en
buitengewoon hoogleraarschap numismatiek. 384 In het veld vond Reuvens het werk van de jonge Van
der Chijs minder geslaagd omdat hij veel moest corrigeren. Daarom werd de samenwerking na een
jaar stopgezet. 385 De volgende jaren verzorgde de nog iets jongere Conrad Leemans (1809 – 1893)
de dagboeken. Leemans was aanvankelijk student theologie, maar raakte als medewerker van
Reuvens enthousiast voor de archeologie. Leemans zou zich later verder specialiseren in de
Egyptologie. Ruim een halve eeuw (1839 – 1891) was hij directeur van het Rijksmuseum van
Oudheden. 386 Het was dezelfde Leemans die in juni 1828 in het dagboek melding maakt van een
zwarte streep ‘aarde’ in het zand. Erbij stond de “gissing dat het Romeins proefsleufje is”. 387
Opmerkelijk is ook dat het spoor met een dwarsdoorsnede (coupe) is onderzocht (afb. 1.9). Pas veel
later zouden archeologen ontdekken dat je op die manier sporen van onder meer vergaan hout kon
herkennen. Zowel bij Van der Chijs als later Leemans plaatste Reuvens op de linkerpagina van het
dagboek zijn eigen aantekeningen en voetnoten, deels enige tijd later. 388
Verder werkte Reuvens met een aantal tekenaars wat voor die tijd een ongekende werkwijze was.
De tekenaars stonden onder leiding van de Brit William Johannes Gordon (1811 – ca. 1846).
Sommige tekenaars zoals Bemme maakten slechts een paar schetsen. Maar in september 1830
kreeg Gordon vaste hulp van Timen Hooiberg (1809 – 1897), die lange tijd aan het museum
verbonden zou blijven. Hij zou in 1893 in een eigen levensbeschrijving onder meer zijn contacten met
Reuvens tijdens de opgraving in Arentsburg beschrijven. Dat leverde sfeerschetsen op van Reuvens
die op zijn studeerkamer zaken uitwerkt, de familie die in de theekoepel thee drinkt, conservaties die
deels in het Frans werden gevoerd en de bel die het avondeten aankondigt. Af en toe maakte
Reuvens zelf ook een schets, wat herkenbaar is aan zijn initialen. 389 Verder vervaardigde assistent
Leemans veldtekeningen. Hooiberg verwijst namelijk naar “een der putten, door den student Leemans
opgemeten en in teekening gebracht”. 390 Het niveau van deze tekeningen was hoogstaand, met onder
meer de positie van de hoogteprofielen en een schaallat in zowel Rijnlandse voeten als meters (afb.
1.10). Onderzoek van de ROB naar de op deze kaart weergegeven waterput en kelder bevestigde dat
de kaart vrij nauwkeurig was (afb. 12.4). 391
Vernieuwend was het gebruik van de lithografie. Die illustratietechniek was in 1798 uitgevonden
door Aloys Senefelder en werd breder bekend na het verschijnen van diens boek in 1818. Het was
een techniek die kleurendruk betaalbaar maakte en Reuvens was één van de eerste die het toepaste.
Daarbij stelt tekenaar Hooiberg dat hij Reuvens op het idee bracht. Hij vertelt hoe hij het “meten en
maken van schetsen in de open lucht” uitvoerde om “in de orangerie die af te werken”. De apparatuur
stond in het koetshuis. 392 De tekeningen waren zeer nauwkeurig. Sommige tonen de restanten in
driedimensionaal aanzicht, waarbij schaduwvlekken ook informatie tonen over muurhoogtes. Ook zijn
er doorsneden en bovenaanzichten. Verder worden coupes met aardlagen weergegeven (afb. 9.14B).
Een groot aantal tekeningen is gelukkig als losse platen in het Rijksmuseum van Oudheden bewaard
gebleven. 393 Verder zijn er in de dagboeken pentekeningen verwerkt. Een van de losse tekeningen
toont Reuvens met hoge hoed bij resten van het Romeinse badhuis terwijl hij een opgravingstekening
bestudeert. Links achter hem staat Leemans en op de achtergrond één van de twee tekenaars.
Reuvens zag in dat onder de voorwerpen niet alleen munten en beelden van belang waren, maar
evengoed gewone zaken zoals scherven. Alleen al van de opgraving van het eerste jaar nam hij “ver
over de 2.000 bodems” van potten mee en “130 a 140” scherven “gemerkt met namen der
pottenbakkers”. 394 Illustratief voor zijn wetenschappelijke benadering is ook de wijze waarop Reuvens
reconstructies van opgegraven voorwerpen liet uitvoeren. Zo is op een van zijn afbeeldingen te zien
384 Brongers 2002,81 (noot 281) en 94.
385 Halbertsma 2003,117 en 120.
386 Brongers 2002,81 (noot 281) en 131.
387 Reuvens Dagboek I,183, 185 en 189 met tekening.
388 Brongers 1974,192-193 en Brongers 1976,29; Brongers 2002,100; Reuvens Dagboek I,9 over werkwijze journaal; Reuvens
Dagboek I,107 verwijst bijvoorbeeld bij aantekeningen van 10-15 september naar latere aantekeningen tot 6 oktober, bijna drie
weken later.
389 Hooiberg 1893,78-96 (algemeen) en 79, 81 en 107 (over Gordon); Brongers 1983,46 en 48; Brongers 2002,84, 100 en 103;
Halbertsma 2003,124.
390 Hooiberg 1893,79.
391 Zoals toegelicht in bijlage L, was deze kaart een verbeterde versie nadat Reuvens had vastgesteld dat er in de buurt van de
sloot meetfouten waren gemaakt.
392 Hooiberg 1893,81.
393 De tekeningen zijn in 11 mappen ingedeeld (A t/m K) en hebben daarbinnen ieder een volgnummer en een
inventarisnummer, beginnend met RA (Reuvens Arentsburg) 30. De indeling is: A. Algemeen (kaarten etc.), B. Gebouw I + II
(=badhuis en huizen insula VIII), C. Gebouw III (=stadsvilla), D. Gebouw IV (=insula VI), E. Fundamenten in de tuin (=zuiden
insula VIII), F. Algemene waterpassingen (=hoogtemetingen), G. Architectuurfragmenten, H. Muurschilderingen, I. Inscripties, J.
Allerlei en K. Voorlopig onbekende tekeningen en stukken; Zie bijlage M.
394 Reuvens 1827,3.
69