Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

evenwijdig aan de stadsmuur lijkt te lopen. In het verlengde is mogelijk in het vlak van de ijsbaan een
vervolg te zien. 1647 Het kan dus zijn dat de op de randweg georiënteerde bebouwing zelfs 50 voet breed
was.
Hier lag mogelijk een overgang naar een andere oriëntatie. Eerder in dit hoofdstuk is gereconstrueerd
dat insula XI langs de hoofdweg 150 voet breed was. Er is een aanwijzing dat de strook van circa 100
voet langs de decumanus 1 op die weg was georiënteerd, en niet op de randweg. In sleuf I van de AWN
wordt eerder genoemd 2,5 meter breed spoor namelijk duidelijk onder een schuine hoek gesneden door
een kennelijk jonger spoor van grijs donkerbruin zand met tufsteen. Het spoor was ongeveer een halve
meter breed en volgde een oriëntatie die meer aansluit bij die van de decumanus 1.
Dat wekt de indruk dat hier aan de kant van de cardo 1 bebouwing aanwezig was die parallel aan deze
weg was gebouwd, terwijl langs de randweg een gebouw stond evenwijdig aan de stadsgrens. In
december 1985 is ongeveer in het verlengde van sleuf I in een gasleidingsleuf een drie meter brede
uitbraaksleuf gevonden met een grote hoeveelheid dakpanfragmenten, aaneengekit met Romeins beton
(afb. 5.24). 1648 Dit spoor lag aan de zuidelijke rand van insula XI vlak langs het tracé van de decumanus 1.
Het kan dus te maken hebben met de bebouwing langs de decumanus 1.
De genoemde voorbeelden illustreren al met al dat de werkelijke oriëntatie van de gebouwen op
verschillende plaatsen om praktische redenen afweek van het geschetste basisstramien.
De bouwtijd
Na het uitzetten van de kavels werden de huizen en andere gebouwen neergezet. De
bouwwerkzaamheden aan de huizen vingen al spoedig aan. Volgens Holwerda dateerden de
scherven uit de fundamentgreppels uit “het begin van de 2 de eeuw” met nog veel handgevormd
inheems aardewerk, maar ook op de draaischerf vervaardigd aardewerk ”uit het laatst van de 1 ste en
het begin van de 2 de eeuw”. Scherp dateerbaar was een stuk terra sigillata uit de periode 115 - 125 na
Chr. 1649 Zoals gezegd behoorde het door Reuvens opgegraven openbare badhuis waarschijnlijk tot de
eerste gebouwen van Forum Hadriani. In de hal daarvan zijn imponerende wandschilderingen
gevonden die in hun soort tot de fijnste in Nederland behoren. Ze waren vermoedelijk het werk van
een rondreizend atelier met de provinciehoofdstad Keulen als thuisbasis. Bijna identieke
muurschilderingen dateren uit de eerste helft van de 2e eeuw, waaronder een sterk gelijkende
schildering uit Keulen. 1650 Dat bepaalt de datering van de Voorburgse schildering op de jaren tussen
120 en 150 na Chr. Hadrianus (117 – 138 na Chr.) zou dus de financier van het badhuis geweest
kunnen zijn, temeer omdat keizers in deze periode vaak de bouwheer van baden waren.
De bouw van een forum is gezien de stadsnaam wellicht ook in deze tijd begonnen, maar die
bouw kon wel enige tijd in beslag nemen. Zo kwam het door Hadrianus gebouwde forum in Wroxeter
pas aan het eind van de jaren twintig gereed, terwijl de keizer al in 122 na Chr. in Engeland was. En
de aanleg van het forum in Xanten heeft eveneens enige tijd op zich laten wachten, waarbij het open
terrein al wel direct als marktplaats werd gebruikt. 1651 In Waldgirmes waren bijna vijftien jaar na de
stichting van de stad de bouwwerkzaamheden nog volop aan de gang. 1652 En dichterbij toont de
datering van de werkzaamheden aan de limesweg dat grote projecten al snel vijf jaar of meer in
beslag konden nemen: terwijl Hadrianus het gebied in 121 en/of 122 na Chr. bezocht, werd het hout
voor de weg pas tussen 124 en 126 na Chr. gekapt, twee tot vijf jaar later. Hetzelfde is gebleken in
Xanten dat waarschijnlijk tussen 98 en 100 na Chr. door Trajanus tot colonia werd verheven, terwijl de
aanleg van de stadsmuur pas in 105/106 na Chr. begon, dus vijf tot acht jaar na dato. 1653 En met de
bouw van het grote badhuis is in Xanten pas rond 125 na Chr. aangevangen, dus een kwart eeuw na
de promotie van de stad. 1654 Er werd veel aan het particulier initiatief overgelaten, waardoor het zeker
honderd jaar kon duren voordat Forum Hadriani echt kompleet was, zo blijkt uit bouwinscripties in
andere steden en de ontwikkeling in Voorburg zelf. 1655
De bouwers van Forum Hadriani kunnen (gedeeltelijk) soldaten zijn geweest. In het grensgebied met
zijn vele forten en bijbehorende infrastructuur, waren de militairen de belangrijkste afnemer van
bouwkundige projecten. Inscripties van militairen in steengroeven, maar ook de in Voorburg opgegraven
militaire baksteenstempels, illustreren dat daarbij door het leger veel zelf werd gedaan. In vredestijd
1647
Spoor 9-10 op de veldtekening.
1648
Archis waarnemingsnummer 24144; Milot 1985b; Horssen 1999.
1649
Holwerda 1913,9 en 14; Buijtendorp 1987a,77 en 1988a,110 en afb. 3.
1650
Buijtendorp 1996,268-271; die van Elst zonder zuilen dateert van rond 100 na Chr (Weterings 2008).
1651
Webster 1988,140 (Wroxeter); Rieche en Heimberg 1998,69 (Xanten).
1652
Von Schnurbeid 2006,311.
1653
Rieche en Heimberg 1998,53.
1654
Rieche en Heimberg 1998,77; Zieling 1999,24.
1655
Duncan-Jones 1985.
237