Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

eed. Van beide werd een wandprofiel getekend tot een decimeter onder het vaste zand (afb. 2.8).
Helaas bleek de grond er sterk verstoord door het onderzoek van Reuvens. 585 In het profiel is
zichtbaar dat Reuvens een twintigtal sleuven groef met hart op hart vijf Rijnlandse voet uit elkaar
ongeveer een voet brede wandjes, waarschijnlijk voor zijn meetlinten. Daardoor waren kleine delen
van het profiel tot grotere hoogte bewaard. In het wandprofiel van de hoofdsleuf was duidelijk
zichtbaar hoe de bovenkant van de strandwal in de richting van de Vliet afliep. Daarboven bevond zich
in enkele lagen een afzetting van zware klei met erboven sporen van ijzer en fosfor. Daarop bevonden
zich nog ongestoorde resten van het Romeinse niveau. Zichtbaar waren onder meer het spoor van
vermoedelijk een wandgreppel met brokken leem en een anderhalf meter brede greppel ongeveer
loodrecht op de sleuf. Interessant was de vondst van twee particuliere baksteenstempels met een X
met een of twee strepen erdoor. De amateurarcheologen F. van Tol en W. Jung vonden bij deze
bouwput van het meisjespaviljoen onder meer vier terra sigillata stempels. De verschillende vondsten
dateerden van het einde van de 1e eeuw tot en met de 3e eeuw. 586 Ook dit deel werd bij de opgraving
van het AAC in 2007-2008 opnieuw blootgelegd, met wederom restanten van de opgravingsputten
van Reuvens. Mogelijk omdat de resultaten van de proefsleuf in 1966 tegenvielen, kreeg de verdere
archeologische bescherming van het monument na het onderzoek van Bogaers in het vervolg weinig
aandacht. Zo werd in 1967 de bouw van het Noordpaviljoen (afgebroken in 1988) direct ten zuiden
van de oude tuinmuur niet archeologisch begeleid. Het accent lag die jaren op de interpretatie van
hetgeen al was opgegraven. Hierbij werd een belangrijke doorbraak bereikt in de speurtocht naar
Forum Hadriani.
De doorbraak in de interpretatie
Al kort na de opgraving van Holwerda was er enige twijfel over zijn interpretatie, maar dat kreeg weinig
aandacht. M.D. de Weerd wees wat dat betreft de auteur op een artikel dat Byvanck in 1918 in het
Latijn publiceerde. 587 Daarin suggereert hij dat Hadrianus een oorspronkelijke militaire post bij
Arentsburg omvormde tot de burgerlijke nederzetting Forum Hadriani. Byvanck schreef in de vertaling
van De Weerd: “Niemand kan toch twijfelen, dat op deze plek dichtbij Arentsburg, het oude Forum
Hadriani is geweest, omdat immers met dezelfde naam gewoonlijk burgerlijke plaatsen worden
aangegeven. Arentsburg is weliswaar naar het lijkt een Romeins castellum geweest. Maar het is
mogelijk dat dit castellum door de militaire bevelvoering verlaten is toen Hadrianus de aanvoerder was
en toen pas – terwijl de naam veranderde tot een burgerlijke plaats of municipium is gemaakt”.
Wellicht mede omdat het artikel in het Latijn was geschreven kreeg het weinig aandacht. Toch had
Byvanck een zeer aannemelijk betoog, temeer omdat bekend is dat in Engeland Romeinse steden als
Lincoln en York daadwerkelijk zijn voortgekomen uit Romeinse forten. Dat laatste is in Voorburg
weliswaar niet het geval, afgezien van een mogelijk wachtpost in de beginfase, maar de benadering
van Byvanck had het onderzoek al veel eerder op het goede spoor kunnen zetten. Mede door het
gezag dat Holwerda tot zijn pensioen kort voor de Tweede Wereldoorlog genoot, bleef zijn militaire
interpretatie lange tijd stevig overeind. Het illustreert fraai hoe de main stream soms oplossingen kan
missen die al wel grotendeels gepubliceerd zijn, maar door auteurs die (nog) gezag missen zoals in
1918 de oud-historicus Byvanck (1884 – 1970). Hij was toen als begin dertiger conservator
handschriften aan de Koninklijke Bibliotheek en moest zijn naam in de archeologie nog vestigen. 588
In een lezing voor de vereniging “Die Haghe” kwam H. Hardenberg in 1936 dicht in de buurt van
de oplossing, maar zijn in 1942 gepubliceerde betoog kreeg weinig aandacht. 589 Hardenberg merkte
op dat de in Voorburg opgegraven inscriptie van een collegium peregrinorum uit een burgerlijke
nederzetting afkomstig moest zijn. Hij stelde daarom dat vlakbij het door Holwerda opgegraven fort
een stad gelegen moest hebben. Hij verbond die ook met de afkorting M.A.C. op de Romeinse
mijlpaal die rond 1500 is gevonden bij Naaldwijk of - waarschijnlijk - Monster. De daarop vermelde
afkorting had volgens hem mogelijk betrekking op een M(unicipio) AE(lio) C(anninefatium). Dat was
naar zijn mening een in de buurt van Voorburg gelegen stad die gezien de gebruikte familienaam van
Hadrianus stadsrechten had gekregen, hoewel hij een variant met Aurelium ook mogelijk achtte.
Hardenberg legde nog geen verband met Forum Hadriani dat naar zijn overtuiging in de buurt van
Vlaardingen lag. Hij veronderstelde dat het municipium een opvolger was van Lugdunum.
J.E. Bogaers legde in 1959 wel een duidelijk verband tussen het municipium en Forum Hadriani.
Voortbouwend op de gedachte van Hardenberg stelde hij dat M.A.C. stond voor M(unicipium) A(elium)
585
Bogaers 1966a, 1966b en Bogaers en Bokma 1966; Archis waarnemingsnummer 24121.
586
Bogaers 1966b,44 en afb. 3 (onderzoek 27/1 – 4/2 1966); De Jager en Raemakers 2000,9 en fig. 2 en 4; Archis
waarnemingsnummer 24121. .
587
Byvanck 1918,97.
588
Byvanck promoveerde in 1912 bij A.E.J. Holwerda.
589
Hardenberg 1942,186-189 en 193 noot 13; Stolte 1959,66.
92