Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

Nuovo in Classe bij Ravenna, is op een mozaïek de laat-Romeinse verdedigingsmuur van Classe te zien
met links de haven met schepen (afb. 15.17). De ingang van de haven wordt geflankeerd door twee
torens. Een dergelijke opening in een Romeinse stadsverdedigingen was zeer ongebruikelijk, maar niet
uniek. Zo liep in de eveneens door Hadrianus sterk ontwikkelde stad in het Britse Wroxeter een rivier door
de stad die via twee openingen in de stadswal door het ommuurde terrein stroomde. 1903 En dichterbij
moet de stadsmuur van Tongeren ook twee openingen hebben gehad. De in de 2 e eeuw aangelegde
stadsmuur omsloot de rivier de Jeker die op twee punten de stadsmuur kruiste. De Jeker is hier tot de 16 e
of zelfs de 17 e eeuw bevaarbaar geweest. Vermoedelijk was het dankzij de opening in de stadsmuur
mogelijk om binnen de Tongerse stadsmuur over een haven te beschikken. Dat zou betekenen dat de
twee openingen in de Tongerse stadsmuur groot genoeg moesten zijn om schepen door te laten. 1904 Een
dergelijke opening werd ook wel bij militaire havens toegepast. Bij voorkeur werd in zo’n situatie de
muur zover doorgetrokken dat de toren direct aan het water stond zodat aanvallers er niet of moeilijk
over land kon passeren. 1905 In Frejus zijn er aanwijzingen dat een dergelijke waterweg afgesloten kon
worden met een grote ijzeren ketting. 1906
De positie van een eventuele flankerende toren aan de overzijde van de insteekhaven is
onbekend. Een mogelijke positie is die in het verlengde van het opgegraven deel van de oostelijke
steigerconstructie. De aanwezigheid van een steenmassa van een mogelijke hoektoren daar zou
mede kunnen verklaren dat de grenssloot van Arentsburg iets westelijker is gegraven. In dat geval
bleef met twee flankerende torens, daartussen circa vijftien meter aan ruimte over voor de monding van
de haven. Dat moet voldoende zijn geweest aangezien de Romeinse rivierschepen veelal minder dan vier
meter breed waren. Een bij Roomburg opgegraven insteekhaven was ook ongeveer tien meter breed. 1907
Minder waarschijnlijk is de aanwezigheid van een waterpoort zoals die bekend is uit onder meer de
middeleeuwse ommuring van Amersfoort. Omdat het in feite om een gewone poort ging met eronder een
waterdoorgang in plaats van een weg, waren de Romeinen op zich technisch in staat dergelijke poorten
te bouwen. Met gebruik van een middenpeiler was de overspanning geen enkel probleem. Zo waren er bij
de Porta Nigra in Trier twee ongeveer 4,6 meter brede doorgangen met ertussen een bijna drie meter
metende tussensteun, waarmee de doorgang in totaal twaalf meter breed was. 1908 De eenvoudige
platbodems hadden weinig ruimte nodig zodat een vrij smalle en lage doorgang mogelijk was, afsluitbaar
met bijvoorbeeld een ijzeren valhek. Helaas is over dergelijke havenpoorten uit de Romeinse periode
weinig bekend. Er zijn hier en daar wel aanwijzingen dat ze hebben bestaan, maar er is weinig onderzoek
naar gedaan. 1909 Maar indien de door Reuvens gevonden losse breukstenen op de berm voor de muur
inderdaad door de Romeinen zijn aangebracht, stond de hoektoren niet direct aan het water en is de
aanwezigheid van een watertoren onwaarschijnlijk.
Mogelijk werd een opening in de ommuring acceptabel geacht omdat erop werd vertrouwd dat
vijandelijke schepen al bij de monding van het Kanaal van Corbulo bij de Maas tegengehouden zouden
worden. Zoals aangegeven in hoofdstuk 2, was bij Voorburg de Rijn-tak van het Kanaal van Corbulo in
deze periode waarschijnlijk al afgesloten. In dat geval kwam het gevaar van een aanval door
zeepiraten alleen van de Maas. Daar lag bij Naaldwijk gezien een inscriptie in deze periode al een
vlootstation dat Forum Hadriani kon beschermen. Verder is het gezien de vele vlootstempels
aannemelijk dat er ook bij Forum Hadriani zelf een vlooteenheid lag met mogelijk verschillende
steunpunten. Er kan een eerste opvang zijn geweest iets ten westen van de stad. Verder was het
mogelijk aan het begin van de insteekhaven een deel van de vloot te stationeren zodat deze daar over
het water uitgevoerde aanvallen kon afslaan. Dat de vloot daartoe in staat werd geacht illustreert de
Romeinse haven in Velsen die aan de havenzijde deels open was, wat ook onder meer de situatie was in
Hofstatt en Anreppen. 1910
Het is in theorie mogelijk dat de insteekhaven volledig buiten de ommuring lag. De stadsmuur zou
dan naar binnen geweken zijn en kon de nog niet opgegraven rand van insulae XIV en XV volgen.
Een mogelijke parallel biedt zoals gezegd de Romeinse haven bij Velsen. De situatie was dan
enigszins vergelijkbaar met Rome en Londen waar een militaire versterking in de stadsmuur was
opgenomen waardoor de muur in de stad stak. In Voorburg konden aanvallers dan wel tot de
insteekhaven doordringen, maar hadden daarna nog steeds de stadsmuur voor zich. Maar
waarschijnlijk is deze variant vooralsnog niet. Ten oosten van de oostelijke oeverconstructie is in het in
2007-2008 opgegraven deel niets van een stadsmuur teruggevonden terwijl toch op zijn minst iets van
1903
Jones 2007,165 fig. 10.3.
1904
Vanderhoeven, Martens en Vynckier 2001,61 and fig. 3; Van Vinckenroye 1985,50-51.
1905
Met name de zogenaamde ‘landing places’, zie Lander 1984 fig. 256, 290 en 296; Aupert 2006,164 en fig. 154.
1906
Wacher 1983,143.
1907
Van Tent 1973,127; Van der Klei 1964,99 en fig. 1; Brandenburgh en Hessing 2005,45.
1908 Gose 1967, Abb. 13 en 14.
1909 Wacher 1983,143.
1910 Morel 1988,18, 338 en plaat III t/m VI (Velsen).
269