Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

ongeveer anderhalf denarii. Een andere stimulans kan zijn uitgegaan van de algehele verlening van
burgerrechten in of rond 212 na Chr., de constitutio antoniniana.
Er zijn verschillende aanwijzingen dat de activiteiten in Forum Hadriani in de decennia na circa
212 na Chr. werden voortgezet. Maar in die gevallen is de datering minder scherp zodat de activiteiten
(deels) ook van na de tijd van Caracalla kunnen dateren. Zo is het stenen gebouw in insula VI
waarschijnlijk in de 3e eeuw gebruikt. Daarop duiden vondsten uit een vierkante houten waterput in
een van de vertrekken. Reuvens: “In de put vond men oude stukjes nog welgeconserveerd leder,
stukjes t.s., waarvan verschillende een bijzonder geele kleur hadden gekregen, en een beenen
haarnaald”. Het door Reuvens afgebeelde stuk “geel geworden terra sigillata” is duidelijk 3e eeuws
fabrikaat. 2047 Bovenin de put bevond zich een donkerkleurige ruwwandige kruik met brede monding
en ingeknepen tuit, die volgens Holwerda uit “begin 3 e eeuw en later” dateert. De kruik is van het type
Brunsting 15 dat “niet vroeger dan de 3 e eeuw” is. 2048 Ook Reuvens suggereert dat het gebouw uit een
late periode stamt omdat “de grondslagen van deze partij [puin] bestaan uit stukken van kolommen,
kapiteelen en inscriptiën in kalksteen”. Ook waren op verschillende stenen brandsporen zichtbaar.
Inderdaad is dit hergebruik kenmerkend voor de laat-Romeinse tijd. Reuvens suggereert zelfs dat het
gebouw pas in de periode van “de Frankische invallen” aangelegd zou zijn. Misschien is een Romeins
gebouw in de middeleeuwen hergebruikt omdat Reuvens er ook een stuk inscriptie vond met een
soort gotische letters. 2049 Verdere vondstomstandigheden van dit inscriptiefragment zijn onbekend
zodat geen nadere conclusies vallen te trekken. De eerste bouwfase van het gebouw kan overigens al
uit de 2e eeuw stammen omdat de rooilijn aan de oostzijde ongeveer in dezelfde lijn ligt als de oude
porticus van insula VIII (afb. 7.3). Misschien betrof het een houten voorganger. Later lijken de muren
zich over beide wegen te hebben uitgebreid. Gezien de plattegrond valt bij de oorspronkelijke
constructie te denken aan een rij winkels met erachter een opslagruimte of woonruimte. 2050 Zo’n
functie past in ieder geval goed bij de ligging in de buurt van de brede weg over de strandwal, bij een
kruispunt met de hoofdweg richting haven en in de buurt van een stadspoort. 2051
Ook elders in Voorburg tonen de gevonden munten en het aardewerk dat er in de eerste helft van
de 3e eeuw nog de nodige bedrijvigheid was. Daarbij waren steden als Voorburg in de 3e eeuw
inmiddels van de belangrijkste gebouwen voorzien, zodat restauraties de overhand kregen boven
volledig nieuwe gebouwen. Dat maakt de activiteiten archeologisch lastiger herkenbaar. 2052 In
Voorburg komt daar nog bij dat jongere hoger gelegen sporen door Holwerda minder goed zijn
vastgelegd. Zo had Holwerda al moeite met het herkennen van de sporen van het in het midden van
de 2 e eeuw gebouwde Vrijstaande huis met de Uitbouw (huis II.8B). Ook de opgravers van BAAC
hadden in 2005 met veel modernere technieken de grootste moeite om de jongste bewoningssporen
te herkennen. Van stenen gebouwen resteerden bijvoorbeeld alleen nog maar de uitbraaksleuven. Ze
konden zich daarom goed voorstellen dat Holwerda een kleine eeuw eerder dergelijke sporen niet had
vastgelegd. 2053
Het is goed mogelijk dat de activiteiten nog decennia lang doorliepen. Besuijen suggereert dat
rond 175 na Chr. een kustverdediging werd ingericht waarin in het achterland plaatsen als Aardenburg
maar ook Voorburg een verzorgende functie vervulden. Rond deze tijd kwam bijvoorbeeld de haven
bij Colijnsplaat tot bloei en bleef tot circa 230 na Chr. volop actief. Het schervenmateriaal uit de
Voorburgse insteekhaven dateert tot minimaal het eind van het eerste kwart van de 3 e eeuw. 2054
Besuijen suggereert op basis van de metaalvondsten dat Aardenburg waarschijnlijk een Romeinse
stad was met een militaire eenheid binnen de muren, mede omdat dat vanaf de tijd van Septimius
Severus vrij gebruikelijk was. Interessant wat dat betreft is dat zowel in Aardenburg als Voorburg, en
bijvoorbeeld ook de vermoedelijke vlootbasis bij Naaldwijk, op baksteen stempels PRIMACORS zijn
gevonden. Die valt mogelijk te lezen als PRIMA CO(ho)RS, een eenheid die dan verband zou houden
met Aardenburg, Voorburg en Naaldwijk. 2055 Een Gallo-Romeinse tempel en wandschilderingen uit
het begin van de 3 e eeuw illustreren dat een burgerlijke nederzetting bij Aardenburg, net als de
handelshaven bij Colijnsplaat, rond 225 na Chr. nog volop actief was. 2056 Hetzelfde kan in Voorburg
2047
Reuvens Dagboek I,325-327. In vertrek KK.
2048
Brunsting 1937,151-152 type 15; Niederbieber type 97; Holwerda 1923,129 nr. 10 en afb. 95 nr. 287; Tekening Reuvens
RMO RA 30 e 40.
2049
Reuvens 1827,3; Reuvens Dagboek I,35 en II,133.
2050
Vergelijk Jamar e.a. 1991,114 en afb. 64-65; Pirson 1999,159-160 en Abb. 155-157; Reichmann 2002,96; Reuvens
Dagboek I,278; Zie eind hoofdstuk 10.
2051
Holwerda 1923,8. Vergelijk Wacher 1975 fig. 10-11; Offenberg 1978,11.
2052
Korb 1984,196.
2053
Bink 2006a,282; Bink en Franzen 2009,449-450.
2054
Stoffels 2009a,80.
2055
Besuijen 2008,52; Bogaers 1972a,322; Holwerda 1923,140 en afb. 103 (=plaat LXVIII) nr. 48 (PRIMACOR op imbrex).
2056 Besuijen 2008,24, 46, 52 en 78-80
289