Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

die Hadrianus had geïnitieerd of toegezegd. 1712 Verlening van stadsrechten aan steden die eerder
door zijn adoptiefvader Hadrianus waren bezocht, lag zeker voor de hand. Het was dan een beloning
voor een getoonde ontwikkeling, of juist een stimulans om de gewenste ontwikkeling alsnog door te
maken. Op die manier consolideerde Antoninus Pius het door zijn voorgangers ingezette beleid, wat
met juridische maatregelen als het verlenen van stadsrechten gemakkelijk op afstand uitgevoerd kon
worden.
Een actieve urbanisatie-politiek van Antoninus Pius zou ook passen bij een lofrede die Aelius
Aristides halverwege de 2 e eeuw voor Antoninus Pius hield. Daarbij past de kanttekening dat
dergelijke redevoeringen altijd kritisch op hun objectiviteit en betrouwbaarheid bekeken dienen te
worden. Aelius Aristides had in zijn toespraak verhulde kritiek op Hadrianus, die hij overigens niet
noemt. Hij deed dit door zich kritisch uit te laten over keizers die constant op reis waren. De stabiliteit
was veel meer gebaat bij een keizer die vanuit Rome de koers uitzette, zo stelde Aristides. Dat was
een directe verwijzing naar Antoninus Pius onder wie het Rijk inderdaad een ongekende stabiliteit
kende. Hij prijst de bereikte welvaart, waarbij zeker de volgende passage hier van belang is: “De
kusten van de zee en de binnenlandse gebieden zijn vol met steden, sommige gesticht, andere
uitgebreid onder uw leiding en door uw handelen”. 1713 Daarbij gaf Aristides in zijn betoog aan dat
dankzij het bestuursapparaat de keizer gemakkelijk vanuit Rome de vereiste opdrachten kon geven. In
de hoofdstad was voldoende kennis uit de verschillende regio’s beschikbaar, zodat de keizer daarvoor
niet ter plekke aanwezig hoefde te zijn, zo betoogt Aristides. In dezelfde lijn was ook Cornelius Fronto
zeer lovend over Antoninus Pius. 1714 Van Antoninus Pius is in ieder geval bekend dat hij buiten Italië
steden stichtte zoals de Muzuc en Gightis Bou Ghara in Tunesië. 1715 En Wightman merkt op dat veel
grote stedelijke projecten in het noorden dateren uit de tijd van Antoninus Pius, waaronder de grote
Barbara-thermen en brug in Trier. 1716 Een ander voorbeeld uit de regio is een bouwinscriptie uit
Keulen die waarschijnlijk te maken heeft met de bouw van een aquaduct. 1717 En nog dichterbij zijn in
Nijmegen rond het midden van de 2 e eeuw verbouwingen uitgevoerd aan het badhuis en aan de
tempels aan de Maasplein. 1718
De verschillende aanwijzingen voor een verlening van stadsrechten aan Forum Hadriani onder
Antoninus Pius vormen ook voor andere plaatsen een uitermate interessant gegeven. Het betekent
namelijk dat de datering van andere “Aelium-namen” kan gaan verschuiven van Hadrianus naar
Antoninus Pius. Mede gezien de lange vreedzame regeringsperiode van Antoninus Pius (138 – 161
na Chr.) is dat een goede mogelijkheid. Het zou de cirkelredenering kunnen doorbreken waarin
veronderstellingen over Hadrianus als stedenstichter elkaar versterken. Vittinghoff merkte al eerder op
dat soms de ene auteur op basis van de naam concludeert dat Hadrianus de betreffende plaats
bezocht moet hebben, waarna een volgende auteur uit het vermeende bezoek concludeert dat de
plaats in die tijd stadsrechten verkregen moet hebben. Dat kan een auteur weer sterken in de
overtuiging dat Hadrianus de betreffende plaats heeft bezocht. 1719 Door zo’n cirkelredenering kan
bijvoorbeeld de mening postvatten dat sommige nederzettingen Hadrianische municipia zijn zonder
regelmatige plattegrond, terwijl dat voor municipia toch zeer gebruikelijk was. 1720
Het aannemelijkste scenario voor Voorburg is samenvattend als volgt. Bij zijn bezoek in 121/122
na Christus schonk Hadrianus Voorburg de naam Forum Hadriani, bij welke gelegenheid een nieuw
stadplan werd uitgezet en volop nieuwbouw werd geïnitieerd. De naam Hadrianus kon worden
gebruikt omdat de plaats nog geen stadsrechten bezat. Zo’n dertig jaar later, tijdens de regering van
Antoninus Pius, kreeg het stadje stadsrechten met de promotie tot municipium. Zoals gebruikelijk bij
civitashoofdsteden werd een nieuwe officiële naam bedacht waarin de betreffende stamnaam
voorkwam, plus de familienaam van de keizer die de stadsrechten verleende. In deze formele naam
kon de naam Hadrianus niet postuum worden meegenomen. Wel mocht de na bijna dertig jaar stevig
ingeburgerde naam Forum Hadriani gebruikt blijven worden, een verschijnsel dat ook van elders
bekend is.
Het vermoedens dat Voorburg pas onder Antoninus Pius stadsrechten verwierf, kan ook
consequenties hebben voor de andere municipia in de provincie; Nijmegen en Tongeren. Raepsaet-
Charlier stelt dat het goed mogelijk is dat de municipia-titels in Germania Inferior tegelijk zijn verleend, met
1712
Boatwright 2000,12 en 31.
1713
Vertaling van Aristides, Ethica in Isaac 1993,334.
1714
Halfmann 1986,44-47; Fronto, Principia historiae 8.
1715
Galsterer-Kröll 1972, 78 noot 191: CIL VIII 22707 en CIL VIII 12060; Chastagnol 1995,219-220; tekst CIL VIII 22707: IMP.
CAESARI T.AE[LIO] / HAD[RIANO] ANTON[INO] AV[G., C]ONDITORI MVNIC[IPPI] GIGTHENSES PV[BLICE].
1716
Wightman 1985,159; zie ook Mariën 1980,186; Nielsen 1990,71; Duncan-Jones 1994,14; Pausanias, Periegesis Hellados
8.43.4; Historia Augusta, Antoninus Pius 8.1-4; 9.1-2.
1717
Van Eck 1995,631 en 633.
1718
Driessen 2007,162.
1719
Vittinghoff 1977,4 en 32; Verder Boatwright 2000,37 en 43 noot 35 en Halfmann 1986,128.
1720 Mocsy 1974,166.
246