Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

Volgens Langhammer was het gebruikelijk dat een forum pas later een municipium met
stadsrechten werd. Van zes fora is zo’n latere promotie bekend. Plinius noemt nog eens negentien
gevallen terwijl uit andere bronnen nog enkele voorbeelden bekend zijn. 1682 Dankzij een mijlpaal van
Wateringse Veld in Den Haag is bekend dat Voorburg uiterlijk in 151 na Chr. een municipium werd
(afb. 17.2). Deze mijlpaal is door Waasdorp uitvoerig bestudeerd. De inscriptie vermeldt Antoninus
Pius met de titels die hij voerde van 10 december 150 tot en met 9 december 151 na Chr. Het moment
van de promotie is met 121 – 151 na Chr. al vrij scherp afgebakend. Voor een nog exactere datering
van de verlening van de stadsrechten bestaan de volgende opties:
1. Di-Rect tijdens het bezoek van Hadrianus (121/122 na Chr.)
2. Pas later:
a. Nog wel onder Hadrianus (121 - 138 na Chr.)
b. Onder Antoninus Pius (138 – 151 na Chr.)
Het is verleidelijk aan te nemen dat Forum Hadriani direct met het bezoek van Hadrianus
stadsrechten kreeg, zoals ook vaak wordt aangenomen voor andere steden die deze keizer
bezocht. 1683 De gegevens uit Voorburg maken echter duidelijk dat zo’n verband zeker geen hard
gegeven is, wat ook voor een aantal andere plaatsen kan gelden. Er was geen noodzaak om direct
stadsrechten te verlenen. Bogaers merkt op dat een nederzetting met het ius nundinarum op zich al een
hogere status had dan de andere plaatsen in de Cananefaatse regio. Stadsrechten waren daarvoor niet
nodig. Dat blijkt ook uit het feit dat veel civitas-hoofdplaatsen nimmer stadsrechten verkregen. 1684
Bogaers constateert dat de verlening van stadsrechten geen vanzelfsprekendheid was;
integendeel zelfs. De van Zuid-Hollandse mijlpalen bekende titel municipium werd maar in een zeer
beperkt aantal gevallen toegekend. In het oosten van het Romeinse Rijk dateren de meeste
verleningen uit het eind van de 2e eeuw of later, maar ook in het Noordwesten zijn de voorbeelden
schaars. Zo zijn er in de provincie Neder-Germanië slechts enkele voorbeelden bekend. Naast
Voorburg betreft het alleen Nijmegen en het waarschijnlijk bij deze provincie behorende Tongeren.
Ook in de nabijgelegen provincies Boven-Germanië en Brittannië gaat het om slechts enkele plaatsen.
Verder lagen in de regio een aantal grotere steden met de hogere status van colonia, zoals Xanten,
Keulen en Trier, maar ook coloniae zijn niet talrijk. 1685
Bogaers achtte een directe verlening van stadsrechten in Voorburg dan ook onwaarschijnlijk. Beide
componenten van de naam Forum Hadriani lijken Bogaers gelijk te geven. Zoals gezegd geeft
Langhammer aan dat het gebruikelijk was dat een forum pas later een municipium met stadsrechten
werd. 1686 En de toegevoegde keizersnaam was zeker geen garantie voor stadsrechten, zo tonen andere
voorbeelden. 1687 In Voorburg wijst de naam van Hadrianus zelfs op het tegendeel. Elders investeerde
Hadrianus onder meer in Hadrianopolis (‘Hadrianusstad’/ Edirne), dus expliciet met de aanduiding
‘stad’. Bij Voorburg lag in de nieuwe naam daarentegen de nadruk op de marktfunctie (Forum Hadriani
= Markt van Hadrianus). Bovendien is er bij de stichtingen van Hadrianus een duidelijk patroon
zichtbaar waarbij hij zijn losse naam “Hadrianus” aan steden zonder stadsrechten gaf. Voor steden
met stadsrechten (municipia en colonia) gebruikte hij bijna altijd zijn familienaam “Aelia”, soms in
combinatie met de naam Hadrianus. 1688 Forum Hadriani past als nieuw gegeven naam dus bij een
stad zonder stadsrechten.
Bij de verleende stadsrechten hoorde bij Voorburg de afwijkende titel Municipium Aelium
Cananefat(i)um, zo blijkt uit latere vermeldingen op mijlpalen. Als Voorburg direct in 121/122 na Chr.
stadsrechten had verworven, zou het dus tegelijkertijd de namen Forum Hadriani en Municipium
Aelium Cananefat(i)um verkregen hebben. Dat is onwaarschijnlijk. Volgens de Lex Rubria was immers
een forum een nederzetting met een eigen status, afwijkend van de varianten die wel stadsrechten
bezaten (municipium en colonia). 1689 En er is nog een belangrijke aanwijzing. Het valt namelijk op dat
de naam “Hadrianus” niet in de municipium-naam verschijnt, terwijl die naam wel in “Forum Hadriani”
is gebruikt. De naam “Hadrianus” werd veelvuldig samen met “Aelium” in stadsrecht-titels opgenomen,
zodat het ontbreken in de Aelium naam van Voorburg (Municipium Aelium Cananefatium) extra opvalt.
1682
Langhammer 1973,4; Ruoff-Väänänen 1978,45, 49-50 en noot 307; Potter 1987,82; Plinius, Naturalis historia 3,49.
1683
Waasdorp 2003,57-59.
1684
Bogaers 1960-61,294 en 302-303.
1685
Tongeren was blijkens een votiefaltaar ook een municipium en behoorde waarschijnlijk sinds de Flavische tijd tot Germania
Inferior (daarvoor volgens Plinius bij Gallia Belgica): Rhaepsaet-Charlier 1994 (met eindnoot) en belangrijke aanvulling in
Rhaepsaet-Charlier 1995,367-369; Nouwen 1997,63-68; Vanderhoeven 2000,157-159 en 176.
1686
Langhammer 1973,4.
1687
Galsterer-Kröll 1972,55-56.
1688
Galsterer-Kröll 1972,50 en 55-56.
1689
Langhammer 1973,4; Zie ook De Ligt 1993,113 verwijzend naar Livius, Historia 29.37.3-4.
242