Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

opgegraven stempels van het Eerste Legioen van het Antoniniana-type uit de periode 197 – 222 na
Chr. 2024 Verder werd bij Rijswijk-De Bult in het begin van de 3 e eeuw een boerderij deels in steen
omgebouwd, inclusief een luxe kamer met vloerverwarming en wandschilderingen. Ook verscheen er
een gebouw dat Bloemers als mogelijke tempel interpreteerde, maar wat volgens Derks waarschijnlijk
een grote graanschuur was. Volgens Heeren was deze bedoeld om graan centraal in te zamelen. 2025
Er bestaan ook aanwijzingen dat in de nederzetting Leidschendam-Leeuwenberg, slechts
achthonderd meter van Forum Hadriani, in het laatste kwart van de 2 e eeuw of het begin van de 3 e
eeuw een huis met een pannendak is gebouwd. 2026
Forum Hadriani past in dit beeld. Dat is des te interessanter omdat Dio Cassius opmerkt dat
Caracalla op alle plaatsen waar hij verscheen investeerde in zowel forten als steden. 2027 De
investering in castella en wegen in de omgeving kan dus heel goed gecombineerd zijn met
investeringen in Forum Hadriani. Allereerst is er de in 2008 door het AAC opgegraven eiken paal uit
de westelijke oeverconstructie die is gedateerd in 212 plus of min zes jaar. 2028 Verder is er van de
opgraving van BAAC uit 2005 de waterput nr. 13 die dateert uit 211 plus of min twaalf jaar. Een bij de
aanleg van de put in de putwand geplaatste nagenoeg complete beker van het type Niederbieber 32
was waarschijnlijk een bouwoffer en is ook te dateren in de 3e eeuw. 2029 Interessant is ook de kleine
muntschat van drie aureii die in 1894 is gevonden buiten de stad aan de noordoost kant bij de hoek
van de Prinses Mariannelaan en de Heeswijkstraat. De jongste munt was van Caracalla en dateerde
uit 212 na Chr. 2030 Op Voorburgse bedrijvigheid in deze periode wijzen verder de dakpannen met
stempels van het Eerste Legioen, waaronder een exemplaar uit de stadsvilla in insula VII. Deze
stempels zijn alle van het zogeheten Antoniniana type uit 197 – 222 na Chr. 2031 Verder viel bij de
opgraving van BAAC op dat er relatief veel pottenbakkersstempels op terra sigillata uit het eerste
kwart van de 3 e eeuw zijn gevonden, terwijl elders stempels uit deze periode vaak zeldzamer zijn. 2032
Misschien is er een direct verband met het bronsdepot dat in deze periode in de door BAAC
opgegraven waterput 9 is geplaatst welke was beschoeid met twee gestapelde wijntonnen. Het
bronzen vaatwerk is onderin de put geplaatst en vervolgens met zorg afgedekt met een komplete
molensteen waardoor de waterput onbruikbaar werd. Volgens de opgravers is de put blijkens het erin
gevonden aardewerk tot circa 210 na Chr., het einde van fase 2c, in gebruik gebleven. 2033 Het depot
zou dus uit circa 212 na Chr. kunnen dateren.
Ook de mogelijke verbouwing van de havenpoort zou uit deze fase kunnen dateren. Zoals in het
vorige hoofdstuk is aangegeven, vond Reuvens mogelijk restanten van de havenpoort aan het
uiteinde van de cardo maximus. De restanten suggereren dat de poorttoren bij een verbouwing is
voorzien van een halfronde voorzijde. Dat was een vorm die opkwam rond 180 na Chr. bij de Porta
Nigra in Trier en de Porta Praetoria van het legioensfort in Regensburg. De bredere verspreiding van
dit poorttype lijkt enige decennia geduurd te hebben en pas in het begin van de 3 e eeuw een grotere
schaal aangenomen te hebben. Het vroegste voorbeeld in een kleiner fort (castellum) dateert uit 198
na Chr., namelijk de noordpoort van het Afrikaanse Dimmidi. Kort daarop, in het begin van de derde
eeuw, werden verschillende castella ermee uitgerust, waaronder in Nederland het castellum van
Utrecht. 2034 Interessant is dat een aantal van deze verbouwingen in direct verband wordt gebracht met
de Germaanse campagne van Caracalla rond 213 na Chr. Grönke veronderstelt dat in Raetia toen
onder meer Weisenburg zijn poort met halfronde torens kreeg, en mogelijk ook Schieënhof en Passau.
In dezelfde periode werden in het nabijgelegen Dacië (Roemenië en omgeving) poorttorens van
vierkant naar halfrond verbouwd: in 213 na Chr. bij het castellum Porolissum en in 213-214 na Chr. bij
het castellum Buciumi. 2035
Naast de algemene behoefte om tastbare bewijzen van het eigen gezag achter te laten, kunnen
de werkzaamheden aan de haven ook te maken hebben met bovengemiddelde wateroverlast ergens
in de eerste twee decennia van de Severiaanse periode (193-235 na Chr.). Er zijn verschillende
2024 Haalebos en Franzen 2000,41-42 over datering; zie ook Kaiser 1996,72.
2025 Bloemers 1978,43-44, 51 (rond 200 na Chr.) en 45 (kan ook rond 210 na Chr.); Heeren 2009,217.
2026 De Bruin en Koot 2006,141 op basis van dakpanstempel VEX.EX.GE[R?] dat waarschijnlijk uit het laatste kwart van de 2 e
eeuw dateert. Overigens kan het hergebruikt materiaal uit bijvoorbeeld Forum Hadriani betreffen zodat een datering begin 3 e
eeuw ook mogelijk is. Een volgende fase wordt rond 225 na Chr gedateerd, maar dat lijkt vrij indicatief.
2027
Dio Cassius, Historia Romana 77/78,13,4.
2028
Van Helmond 2008,18.
2029
Bink en Van Daalen 2006; Bink 2006.
2030
Bijlage A, schat G.
2031
Bogaers 1971,135; Holwerda 1923,140 en afb. 103 nr. 12-14: 4 stuks op ronde hypocausttegel; Haalebos en Franzen
2000,41-42 over datering; zie ook Kaiser 1996,72; Reuvens Dagboek II,143 over de stadsvilla.
2032
Van Diepen en Niemeijer 2009,132, 135 en tabel 6.5.
2033
Bink en Franzen 2009,107; Henderiksen 2009,299-301.
2034
Bechert 1971,261-263 en 269-274; Johnson 1983b,92: Osinga 1989,41 waarin oudere datering Utrecht van circa 190 na
Chr. wordt verschoven naar begin derde eeuw.
2035 Bechert 1971,275.
287