Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

Voorburg en Nijmegen, hadden aanvankelijk kennelijk voldoende vertrouwen in de afschrikkende
werking van deze grenslinie zodat ze zelf geen ommuring bezaten. De aanleg van een stenen
stadsmuur was een kostbare aangelegenheid die de burgers doorgaans uit eigen zak moesten
betalen. Dat geld gaven ze liever uit aan badhuizen en andere praktische publieke voorzieningen.
Zoals eerder aangegeven bestond de stadsgrens van Forum Hariani aanvankelijk waarschijnlijk uit
een enkele greppel met hooguit een aarden wal erachter.
Achter deze greppel is op een gegeven moment een palissade aangelegd (afb. 6.3 t/m 6.5). In de
noordoosthoek had de betreffende greppel “een diepte van +- 60 – A.P.”, dat is net boven het
grondwater en zo’n 1,6 meter beneden het daar gereconstrueerde niveau van het Romeinse
maaiveld. Ter hoogte van de Heliniumpoort bevond de bodem van de greppel zich 0,7 tot 0,74 meter
beneden NAP. Maar daar lag het loopniveau met circa 0,6 meter boven NAP ook een stuk lager zodat
de greppel er circa 1,3 meter diep was. 1767 De “komvormige palissadegreppel” was als gevolg van
latere verwoesting niet overal even goed zichtbaar. Terwijl Holwerda na de eerste opgraving sprak van
een “palissadegreppel”, ging hij na het onderzoek van 1912 aanvankelijk twijfelen aan die
interpretatie. In 1912, zo meldt Holwerda, “vond de Heer Van Giffen bij het uitdiepen van de
palissadegreppel op den bodem daarvan een reeks vierkante gaatjes met donkere vulling, afstekende
tegen het lichtere zand; op een enkele plaats zelfs twee en drie van zulke reeksen over de lengte van
de greppel naast elkaar”. Holwerda stelde in het betreffende verslag dat het geen palissadegreppel
kon zijn omdat palissadepalen volgens hem “niet zoo’n vrij breeden vierkanten afdruk achterlaten”. De
interpretatie als “spadesteken” leek hem aannemelijker. 1768 Van Giffen, die in 1912 de palissade had
opgegraven, schreef kort na het naar de drukker gaan van Holwerda’s jaarverslag, in een brief dat hij
wel degelijk houtsporen had aangetroffen. Hij sprak van “vierhoekige of ronde verkleuringen in de
eerste grep, waarin ik iets zuidelijker, zelfs houtresten constateerde en welke verkleuringen zich bij
dieper graven een tijdlang handhaafden”. 1769 Omdat regelmatig op een diepte van ongeveer zes
decimeter beneden NAP Romeins hout was bewaard gebleven, is het inderdaad goed mogelijk dat de
onderkant van sommige palen nog is geconstateerd. Het vlak van Holwerda lag ongeveer twee
decimeter hoger zodat op dat niveau alleen de grondsporen zichtbaar waren. Holwerda liet zich
kennelijk overtuigen aangezien hij in zijn in 1923 gepubliceerde eindverslag concludeert dat het
“ongetwijfeld” om een palissadegreppel gaat. 1770
Dat is een geloofwaardige conclusie. Rechthoekige paalgaten zijn in palissadegreppels een
normaal verschijnsel. 1771 Zo is een constructie met palissade-palen en gracht bekend uit de Romeinse
stad bij Tongeren. 1772 Op een foto van Holwerda zijn de rechthoekige paalgaten duidelijk herkenbaar
(afb. 6.4). Bovendien vertoont de greppel in het profiel een vlakke bodem, wat beter past bij een
palissadegreppel dan een droge verdedigingsgracht die doorgaans een spitse vorm had. 1773 De diepte
van circa anderhalve meter beneden het Romeinse maaiveld is voor een palissadegreppel
geloofwaardig. 1774 Op basis van het profiel zou de berm tussen palissade en gracht op de betreffende
plek ongeveer een meter breed geweest zijn, wat een gebruikelijke maat is. Overigens is op andere
plekken de afstand kleiner wat mede te maken kan hebben met het later verbreden van de
nabijgelegen gracht in een fase dat de palissade niet meer bestond.
Achter de palissade kan een aarden wal hebben gelegen die als weergang werd gebruikt, zoals in
een latere fase ook het geval was bij de stenen ommuring. Maar gezien de smalle berm zou zo’n wal
vooral achter de pallisade hebben gelegen en bij te grote hoogte de palissade om hebben geduwd.
Heel hoog kon de wal daarom niet zijn. In hoofdstuk 4, bij de bespreking van de eerste markering van
de stadsgrens van Forum Hadriani, is aangegeven dat er toen mogelijk al een wal lag die op basis van
de inhoud van de greppel ongeveer anderhalf meter hoog geweest kan zijn. Dat kan ook ongeveer het
volume zijn geweest in de tijd van de palissade. Bij het waarschijnlijk symbolische karakter van de
palissade past de opmerkelijk brede doorgang. Bij de hoofdweg was de opening in de palissade maar
liefst zo’n elf meter breed. En er zijn op die plek geen resten van een defensieve houten poort
aangetroffen, sporen die opgraver Holwerda zeker herkend zou hebben. De defensieve waarde van
de palissade was zodoende zeer gering. 1775 Volgens Van Giffen was de palissadegreppel aan het
1767
Holwerda en Evelein 1911,14, 21 en 25; Holwerda 1913,3 en afb. 3-4; Holwerda 1915a afb. 1.
1768
Holwerda 1913,3.
1769
Holwerda 1912c,36.
1770
Holwerda 1923,12.
1771
Van Vinckenroye 1985,18 en afb. 4 (Tongeren); Bloemers 1978,191 en 220 (Zuid Holland).
1772
Nouwen 1997,72; Vanderhoeven 2003,123.
1773
Holwerda 1913 afb. 2 (profiel) en 3 (foto bodem); het grondwater kan net als bij de binnenste gracht de spitse vorm hebben
verspoeld, maar de greppel ging ongeveer twee decimeter minder diep.
1774
Holwerda 1913,3 en afb. 3; Holwerda 1915a,9; Holwerda 1911,25 en 32: “komvormige greppel” +- 60 cm – AP diep waar
blijkens het fundament van de latere stadsmuur de Romeinse begane grond zich op circa 80 cm + AP bevond. Bij de stadspoort
bedraagt de dieptemaat – 70 cm NAP bij een maaiveld rond de + 60 cm NAP.
1775
Vergelijk de zeer brede opening in de nooit afgebouwde stadsmuur van Augst: Deschler-Erb 2000,209 en Abb. 3.
252